Musa Urud uruda ики сяфяр Бакы – 2009

Vedinin yanı dağlar
İrəvan şəhəri tezliklə arxada qalır. Er­mənilərin Ararat vadisi dediyi Vedibasarın bərəkətli torpaqları ilə Dərələyəzə doğru irə­liləyirik. Yol boyu aqrotexniki standartlara uy­ğun becərilən üzüm plantasiyaları diqqəti cəlb edir. Müsahibimin söhbətindən bəlli olur ki, bu plantasiyaları İrəvan konyak zavodu ilə bir­likdə Fransanın hansısa bir şirkəti alıbdır. Üzüm sortları da Fransadan gətirilib. Lakin Sovet hökuməti vaxtında «Axtamar», «Ani», «Ararat» konyaklarının yerini verən bir şey istehsal edə bilmirlər. Dağ döşündə iki kiçik kəndin xarabalıqları görünür. 1988-ci ildə azərbaycanlılar deportasiya olunandan sonra boşalmış belə kəndlər Ermənistanda çoxdur.
Vedibasardan Dərələyəzə keçirik. Vax­tilə Naxçıvan xanlığının, daha sonra isə İrəvan quberniyasının tərkibində olmuş Şərur-Də­rə­ləyəz mahalı 1920-ci ildə heç bir əsas olmadan 2 yerə bölünmüş, ərazisi 2308 kvadrat km olan Dərələyəz Azərbaycandan alınıb Ermənistanın tərkibinə qatılmışdır. Sovet hökuməti döv­ründə Dərələyəzdə 2 inzibati rayon – Ye­xeq­nadzor (Qamışlı dərə) və Əzizbəyov (1956-cı ilə qədər Paşalı, 1989-cu ildən Vayk) rayonları mövcud olmuşdur.
Öz şəfa verici mineral süfrə suyu ilə ta­nınan Cermuq qəsəbəsi də Dərələyəz maha­lının Əzizbəyov rayonunda yerləşir. Məşhur Kəlbəcər “İsti su”yunun əkiz qardaşı olan, Kəlbəcərlə eyni dağ silsiləsinin əks yama­cın­dan qaynayıb çıxan bu mineral bulağın əski və əsl adı “Səfolular İistisuyu” dur ki, bu ad da həmin bulağın başında kənd salmış, bu gözəl məkanı yaşayış məskəninə çevirmiş Səfo adlı bir kişi və onun nəsli ilə bağlıdır.
Dərələyəzin də azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin çoxusu xaraba qalmışdır. Ümu­miy­yətlə, içərisindən keçdiyimiz yaşayış mən­təqələrində tək-tük adam gözə dəyir. Azər­baycanda və Gürcüstanda gördüyüm insan sıx­lığını, həyat coşqunluğunu Ermənistanda mü­şahidə etmirəm.
Mənim əslən Dərələyəzdən olan dost-ta­nışım çoxdur. Amma nədənsə, bu qədim türk torpaqlarından keçəndə onların ikisi daha çox yadıma düşdü: Görkəmli alim və pedoqoq, el ağsaqqalı, bir çox dəyərli əsərlərin, o cüm­lədən «Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı» adlı ensiklopedik monoqrafiyanın müəllifi professor Həsən Mirzəyev və Dərələyəzin Amağu kəndindən olan, sadiq Heydər Əliyevçi və YAP-çı kimi tanıdığım, təmənnasız və xeyirxah insan olan Aydın Heydərov. Dağlar və dərələr diyarı Dərələyəzin bənzərsiz təbiət mənzərələrini - dar dərələri, sıldırım yamac­la­rı, sərt qayalı dağları, dumduru bulaqları ar­xada qoyaraq Zəngəzur aşırımına doğru irə­liləyirik.
Ümumiyyətlə İrəvanla Sisyan rayonu arasındakı 240 km-lik yolu mənə elə gəldi ki, çox rahat və bir göz qırpımında qət etdik. Yo­lun Əzizbəyov rayonuna aid olan hissəsindəki sonuncu aşırımı qalxıb, Sisyan rayonunun əra­zisinə daxil oluruq. Dərələyəzlə Zəngəzurun sərhəddi dəniz səviyyəsindən 2500 metr yük­səklikdə Zəngəzur silsiləsindən keçir, burada Əzizbəyov (Vayk) rayonu qurtarır və Zən­gəzurun Sisyan rayonu başlayır.