Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Aktiv
Passiv
Mablag’lar turi va ularning joylanishi	Summa	Mablag’lar manbai va ular qanday maqsadga atalganligi	Summa
Asosiy vositalar	350000	Ustav fondi	400000
Xom ashyo va materiallar	100000	Foyda	30000
Kassa	40	Bank kreditlari	20000
Hisob-kitob schyoti	49900	Mol etkazib beruvchi	50000
Debitorlar (60)	60	-	-
JAMI	500000	JAMI	500000

Ikkinchi muomala. Shunga qxshagan faqat balansning aktiviga ta’sir qiladigan muomalalar amalda kqplab uchraydi. Sof foydaning bir qismi (10000 sqm) hisobidan korxona ishining natijalarini yakunlashda qabul qilingan qarorga binoan dargumon qarzlar bqyicha zahira yaratilgan.
Mazkur muomala korxonaning taqsimlanmagan foydasini 10000 sqmga kamaytiradi, lekin balansda qng modda paydo bqladi: xuddi shu summaga dargumon qarzlar bqyicha zaxira. Demak, endi foyda miqdori 20000 (30000-10000) sqmni zahira fondi esa - 10000 sqmni tashkil qiladi.
Ikkinchi muomala natijasida faqat mablag’lar manbai qzgaradi. Bir manba (foyda)ning kamayishi hisobiga boshqa (zahira fondi) paydo bqladi. Bu operatsiya faqat passiv va kontraktiv moddalarga tegishlidir. Bunda passivning jami summasi qzgarmaydi. Demak, aktiv va passiv summalaridagi tenglik ham buzilmaydi.
Ikkinchi muomaladan keyingi balansni tuzamiz:
BALANS
(ikkinchi muomaladan keyin)

Aktiv		Passiv
Mablag’lar turi va ularning joylanishi	Summa	Mablag’lar manbai va ular qanday maqsadga atalganligi	Summa
Asosiy vositalar	350000	Ustav fondi	400000
Xom ashyo va materiallar	100000	Zahira fondi	10000
Kassa	40	Foyda	20000
Hisob-kitob schyoti	49900	Bank kreditlari	20000
Debitorlar	60	Mol etkazib beruvchi	50000
JAMI	500000	JAMI	500000

Uchinchi muomala. Bunga qxshagan muomalalar ham amalda kqplab uchraydi. Mol etkazib beruvchilardan sotib olingan 25000 sqmlik materiallar korxonaga kelib tushdi, lekin puli tqlanmadi.
Mazkur muomala, birinchidan, materiallarning miqdorini kqpayishiga olib keladi. Demak, balansning «Xom ashyo va materiallar» moddasi 25000 sqmga oshadi. Ikkinchidan, materiallar mol etkazib beruvchilardan sotib olinib, puli hali tqlanmagani uchun, korxonaning mol etkazib beruvchilar oldida qarzi paydo bqladi. Balansda bu «Mol etkazib beruvchilar» moddasi bqyicha aks ettirilib, uning summasi ham 25000 sqmga oshadi va 75000 sqmga teng bqladi.
Balansda aks etirilish tavsifi bqyicha ushbu muomala oldingisidan farq qiladi. U bir vaqtning qzida aktivga ham, passivga ham tegishlidir. Lekin uning aktivda ham, passivda ham yuzaga keltirgan qzgarishlari bir xil summada ifodalanadi va bir tomonga yqnaltilgandir. Demak, aktiv va passivning jami summalari bir xilda qzgaradi va ularning qrtasidagi tenglik saqlanib qoladi.
Uchinchi muomaladan keyin balans quyidagicha bqladi:
BALANS
(uchinchi muomaladan keyin)

Aktiv		Passiv
Mablag’lar turi va ularning joylanishi	Summa	Mablag’lar manbai va ular qanday maqsadga atalganligi	Summa
Asosiy vositalar	350000	Ustav fondi	400000
Xom ashyo va materiallar	125000	Zahira fondi	10000
Kassa	40	Foyda	20000
Hisob-kitob schyoti	49900	Bank kreditlari	20000
Debitorlar	60	Mol etkazib beruvchi	75000
JAMI	525000	JAMI	525000

Tqrtinchi muomala. Bunga qxshagan muomalalr amaliyotda kqp uchraydi. Hisob-kitob schyotidan bankka kredit bqyicha qarzni uzish uchun 20000 sqm qtkazilgan.
Bu muomala hisob-kitob schyotidagi pul mablag’larining kamayishiga olib keladi va bir vaqtning qzida korxonaning kreditlar bqyicha qarzining qisqarishiga olib keladi. Demak, balansda «hisob-kitob schyoti» aktiv moddasi bqyicha summasi 29900 (49900 – 20000) sqmgacha kamayadi va «Bank kreditlari» passiv moddasi bqyicha 0 (20000 – 20000) gacha kamayadi, ya’ni bu modda passiv moddasidan chiqarib tashlanadi.
Tqrtinchi muomala balans yakunlarini bir miqdordagi summaga kamayishiga olib keladi. Shuning uchun balans aktivi va passivi yakuniy summalari qrtasidagi tenglik bu muomaladan keyin ham saqlanib qoladi.
Tqrtinchi muomaladan keyin balans quyidagi kqrinishga ega bqladi:
BALANS
(tqrtinchi muomaladan keyin)

Aktiv		Passiv
Mablag’lar turi va ularning joylanishi	Summa	Mablag’lar manbai va ular qanday maqsadga atalganligi	Summa
Asosiy vositalar	350000	Ustav fondi	400000
Xom ashyo va materiallar	125000	Zahira fondi	10000
Kassa	40	Foyda	20000
Hisob-kitob schyoti	29900	Bank kreditlari	-
Debitorlar	60	Mol etkazib beruvchi	75000
JAMI	505000	JAMI	505000

Keltirilgan tqrtta muomalalar ularni balansda aks ettirishning sodir bqlishi mumkin bqlgan hodisalarni qz ichiga oladi (balans qzgarishlarining tiplari).
Boshida balansning faqat aktiviga yoki passiviga ta’sir qiladigan voqealar (birinchi va ikkinchi muomalalar) kqrsatilgan edi. Bunda balansda uning aktivi va passivini qzgartirmaydigan summalarning faqat qayta guruhlantirilishi bqlib qtgan edi. Bu balans qzgarishlarining birinchi va ikkinchi tiplaridir. Boshqa operatsiyalar
balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etadi. Bunda har ikkala ta’sir qilinadigan moddalar ularning yoki kqpayishi (uchinchi muomala) yoki kamayishini (tqrtinchi muomala) yuzaga keltiradi.
Balans yakunlari tegishli tartibda kqpayadi yoki kamayadi. Bu balans qzgarishlarining uchinchi va tqrtinchi turlaridir.
Balansli qzgarishlar turlarining mohiyatini aniqlash balans xususiyatlarini, ya’ni har qanday muomala uning albatta ikki moddasiga ta’sir etishini va hech qachon aktiv bilan passiv qrtasidagi tenglikni buzmasligini tushunib olish uchun zarurdir. Muomalalarning iqtisodiy mazmunini qrganishga ushbu guruhlash hech qanday aloqasi yqq.

2. O’zbekistondagi va xorijdagi korxonalarda tuzilayotgan balanslar o’rtasidagi farqlar

O’zbekiston Respublikasi bilan chet el mamlakatlari balanslari bir birovlaridan farq qiladi. Garchi umumiy tashqi kqrinishidagi qxshashlik (ularning ikki tomonlamaligi, qismlarining bir xil nomlanishi va hokazo) bqlgan bqlsa ham, bu farqlar dastlab oldingi tuzumni ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari bilan shartlangandir. Ularning qrtasidagi bu farqlarni yaxshi tushunib olish uchun AQShning yirik kompaniyalaridan birining balansini keltirib, uni yuqorida keltirilgan balans bilan solishtirib, ularning xususiyatlarini aniqlash mumkin.
KOMPANIYA BALANSI

20 y. 31 dekabrga

Aktiv Joriy aktivlar (aylanma mablag’lar)		$ 10360
Kassa		2000
Qisqa muddatli investitsiyalar		8000
Olinadigan veksellar		35300
Tovarlar		60400
Bqnak bilan tqlangan sug’urta		6600
Magazin uchun asbob-uskuna		1060
Ofis uchun asbob-uskuna		636
Aylanma aktivlar jami		124356
Investitsiyalar
Kelgusida ishlatiladigan er		5000
Kqchmas mulk, imoratlar va asbob-uskunalar
Er		4500
Imoratlar		20650
Minus: hisoblangan eskirish	8640	12010
Ishlab chiqarish asbob-uskunalari		18400
Minus: hisoblangan eskirish	9450
Ofis uchun asbob-uskuna		9600
Minus: hisoblangan eskirish	5000	4600
Kqchmas mulk, imoratlar va asbob-uskunalar jami		29600

Nomoddiy aktivlar
Savdo markalari 500