|
Tayanch iboralar:
Qutblanish tekisligining aylanishi, tabiiy va suniy aylanish, aylanish doimiysi, solishtirma aylanish doimiysi, optik faol moddalar, o’ngga va chapga aylantiruvchi moddalar, enantiomorf kristallar, magnit maydonida qutblanish tekisligining aylanishi, Verde doimiysi, saxarimetrlar, polyarimetrlar, spektr, spektral asboblar, magnito-optik hodisalar, Zeyeman effekti, magnit maydon, elektron orbitasi, induksion elektr yurituvchi kuch.
Mavzu bo’yicha savollar.
1. Qutblanish tekisligining aylanishiga sabab nima?
2. Optik faol moddalar qanday moddalar?
3. Qutblanish tekisligining aylanish burchagi nimalarga bog’liq?
4. O’ngga va chapga aylantiruvchi moddalar bir-biridan nimasi bilan farq qilali?
5. Suniy aylanish qanday yuzaga keladi?
6. Qutblanish tekisligining aylanishidan qayerlarda foydalaniladi?
7. Zeyeman effektini tushuntiring.
MODUL № 7. ISSIQLIK NURLANISHI.
20-MAVZU: JISMLARNING NUR CHIQARISH QOBILIYATI. ISSIQLIK NURLANISH QONUNLARI. KIRXGOF QONUNI. ABSOLYUT QORA JISM.
Reja:
1. Jismlarning nur chiqarish qobiliyati.
2. Issiqlik nurlanishi va Prevo qoidasi.
3. Kirxgof qonuni.
4. Kirxgof qonunining tadbiqi. Absolyut qora jism
To’lqin uzunligi har qanday bo’lgan elektromagnit nurlanish modda tarkibidagi elektr zaryadlarining, ya’ni elektron va ionlarning tebranishlari oqibatida vujudga keladi. Moddani tashkil etgan ionlarning tebranishlaridan past chastotali (infraqizil) nurlanish paydo bo’ladi, chunki ularning massasi katta. Agar elektronlar atom yoki molekulalar tarkibida turgan bo’lsa va binobarin, ularni ancha katta kuchlar o’z muvozanat vaziyatida tutib turgan bo’lsa, bu elektronlarning harakati natijasida vujudga keladigan nurlanish yuqori chastotali (ko’rinadigan va ultrabinafsha nurlanish) bo’ladi. Erkin elektronlar ko’p bo’ladigan metallarda elektronlarning nurlanishi boshqacha turdagi harakatga mos keladi; bunday holda elektronlar muvozanat vaziyati atrofida tebranadi, deb bo’lmaydi; harakatga keltirilgan erkin elektronlar nomuntazam ravishda tormozlanadi va ularning nurlanishi impulslar xarakterida bo’ladi, ya’ni turli to’lqin uzunlikli spektrga ega bo’ladi, uning tarkibida past chastotali to’lqinlar ham bo’lishi mumkin.
Jism nurlanganida energiya yoqotadi. Uzoq vaqt energiya nurlantirib turish mumkin bo’lishi uchun energiya sarfi o’rnini to’ldirib turish kerak: aks holda nurlanish bilan bir vaqtda jism ichida qandaydir o’zgarishlar sodir bo’ladi va nur chiqarayotgan sistemaning holati uzluksiz o’zgarib boradi. Ko’rsatib o’tilgan jarayonlar juda turlicha bo’lishi mumkin va yorug’lanish xaarakteri ham turlicha bo’lishi mumkin.
Jism ichidagi kimyoviy o’zgarishlar bilan birgalikda yuz beradigan nurlanish jarayonlari ma’lum; ular xemilyuminessensiya deb ataladi (Lyuminessensiya so’zi lotincha luminiscent – yorug’likning kuchsiz ta’siri ma’nosini anglatadi). Chiriyotgan yog’ochning yoki havoda asta-sekin oksidlanayotgan fosforning nurlanishi bunday jarayonlarga misol bo’ladi. Bu holda nur energiyasi chiqarish bilan birga moddaning kimyoviy tarkibi o’zgaradi va uning ichki energiya zaxirasi kamayadi.
Jismni yoritish bilan bir vaqtda yoki yoritishdan keyin yuzaga kelgan nurlanish jarayonlari fotolyuminessensiya degan umumiy nom olgan. Bu holda yorug’lik chiqib turadigan qilish uchun jismga tashqi manbadan nurlanish tarzida energiya berib turish zarur.
Yorug’lik chiqadigan qilishning ko’p tarqalgan usuli nurlanuvchi sistemaga elektr ta’siri ko’rsatishdir. Bunday yorug’likning (elektrolyuminessensiya) ko’p tarqalgani gazlar yoki bug’larning o’zidan o’tayotgan elektr razryadi ta’sirida nurlanishidir; elektr razryadi turlicha bo’lishi mumkin: odatda Geysler naylarida yuz beradigan miltillama razryad, “kunduzgi yorug’lik” lampalari, elektr yoyi, uchqun. Bu hollarning hammasida nurlanish uchun zarur bo’lgan energiya gazning atom va molekulalariga razryadning elektr maydonida tezlashtirilgan elektronlar bilan bombardimon qilish yo’li bilan beriladi. Elektronlar yog’dirilganda qattiq jismlar ham, masalan minerallar yorug’lik chiqarishi mumkin (katodolyuminessensiya).
Nihoyat, jismni yorug’lik chiqaradigan qilish uchun zarur bo’lgan energiyani uni isitish orqali berish ham mumkin. Agar nurlanish bilan ketadigan energiya sarfi jismga tegishli miqdorda issiqlik berish yo’li bilan to’ldirib turilsa, jism bir xilda nurlanib turishi mumkin. Yorug’lik chiqarishning bu turi eng ko’p tarqalgan bo’lib, u issiqlik nurlanishi deyiladi. Bunday issiqlik nurlanish past temperaturalarda masalan, uy temperaturalarda ham yuz beradi, lekin bu sharoitda nurlanish amalda faqat juda uzun infraqizil to’lqinlar bilan chegaralangan bo’ladi.
Agar jism bilan nurlanish orasidagi energiya taqsimoti har bir to’lqin uzunligi uchun doimiy qolsa, jism-nurlanish tizimidagi holat muvozanatli holat bo’ladi. Muvozanatli nurlanish hamma vaqt issiqlik nurlanishi xarakteriga ega bo’ladi, nurlanish bilan modda o’rtasidagi bunday muvozanatli holat har qanday (qattiq, suyuq, gazsimon) jismda bo’la oladi. Bu issiqlik nurlanishi termodinamika prinsiplaridan kelib chiqadigan ba’zi umumiy qonuniyatlarga bo’ysunadi, termodinamika prinsiplariga asosan, yakkalangan sistemaning barqaror issiqlik muvozanatini bu sistemaning biror qismlarining nurlanishi yoki qandaydir boshqa issiqlik almashinishlar buza olmaydi. Issiqlik nurlanishi ba’zan temperaturaviy nurlanish deyiladi.
Jismning issiqlik holatini tavsiflaydigan asosiy kattalik uning temperaturasidir. Tajribalarning ko’rsatishicham bir-biriga issiqlik uzata oladigan turli temperaturali jismlar biror vaqt o’tgandan so’ng bir xil temperaturali bo’lib qoladi, ya’ni ular orasida issiqlik muvozanati qaror topadi. Bu hodisa jismlarni issiqlik o’tkazmaydigan qobiq ichida vakuumga joylashtirilgandagi holda ham, ya’ni issiqlik o’tkazuvchanlik va konveksiya yo’li bilan issiqlik almashinish imkoniyati bo’lmagan, faqat nurlanish va yutish bo’lgandagi holda ham yuz beradi. A1 va A2 jismlar issiqlik chiqarib va yutib turar ekan, oqibatda ularning T temperaturasi tenglashadi. Issiqlik muvozanati dinamik xarakterga ega, ya’ni barcha jismlarning temperaturasi bir xil bo’lganda ham nur energiyasi nurlantirib va yutib turiladi, lekin bunda jism vaqt birligi ichida qancha issiqlik yutsa, o’shancha issiqlik chiqaradi. Demak, A1 va A2 ikki jismning yutish qobiliyati turlicha bo’lsa, ularning nurlantirish (issiqlik chiqarish) qobiliyati ham turlicha bo’ladi. Haqiqatdan ham, issiqlik muvozanati qaror topganda har bir jism birlik vaqtda nurlantirgan va yutgan energiya miqdorlari bir-biriga teng bo’lishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
