Мм "укув кулланма"



Download 1 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/60
Sana12.04.2022
Hajmi1 Mb.
#545087
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   60
Bog'liq
Manbashunoslik va matnshunoslik (Alimulla Xabibullayev)

Саволлар:
*
Шумерлар яратган ёзув нима деб аталади ва нега? 
*
Умумий палеография фанини нега яратиб бўлмайди? 
*
Қуйидаги 
таянч 
сўз 
ва 
ибораларни 
изоҳланг: 
<пиктография, иероглиф, миххат, фонетик ёзув> 
*** 
ОЛТИНЧИ МАВУ 
Турли ёзувда ва даврларда юзага келган манбаларга обзор 
 
 
Адабиёт:
Н. М а л л а е в, Ўзбек адабиёти тарихи, –Т., 1973: К р 
а ч к о в с к а я В.А. Памятники арабского письма Ср. Азии и 
Закавказья до IX в., в сб. Эпиграфика Востока. 1952, вып. 6; ЎзСЭ: 
“Хаттотлик” “Ёзув” мақолалари; Л и в ш и ц В.А. Согдийский 
документ В-4 с горы Муг. - Проб. Востоковедения, 1959, № 6.; 
Абдураҳмонов F, Рустамов А. Қадимги туркий тил, –Т., 1982. 


28 
Дарснинг мазмуни: 
Ўлкамизда ишлатилган хат турлари, 
уларнинг келиб чиқиши. Қадим хат турларида уларда ёзилган 
ёдгорликлар. 
*** 
Оромей—сурия ёзуви негзида авеста, хоразмий, сўғд, 
кушон, руний, уйғур ёзувлари вужудга келди. 
1. 
Авеста ёзуви
. Бу ёзув эрамиздан 2000 йил аввал юзага 
кела бошлаган ва оғзаки тарзда сақланиб келган зардуштийлик 
динининг 
муқаддас китоби
дир. Бу дин Эрон, Озарбайжон ва 
Марказий Осиё халқлари орасида исломгача асосий диний 
эътиқод сифатида кенг тарқалган эди. «Авеста» китоби Эронда 
сосонийлардан Анушервон (Хусрав I) даврида (531–578) ёзув 
маданиятининг яхши ривожланган бир пайтда хатга туширилди. 
Бу даврда сосонийларда паҳлавий ёзуви, оромий-сурия ёзуви 
кенг расм бўлган бўлса ҳам, «Авеста» китобидаги диний 
аҳкомларнинг қироатини ўрнига қўйиб ўқилиши талабига жавоб 
бериши учун «Авеста» тили фонетикасини яхши ифодалай 
оладиган махсус ёзув ишлаб чиқилган. <М.Баҳор, Сабкшуноси, 
1-жилд,81-б.> 44 та ҳарф ва белгилардан иборат бу ёзувда хат 
горизонтал ҳолатда ўнгдай чапга қараб ёзилган. <қ.: Н.Маллаев, 
Ўзбек адабиёти тарихи, –Т., 1973>. 
2. 
Хоразм ёзуви.
Марказий Осиёда узоқ асрлар давомида 
қўлланган ёзувларнинг асосий икки туридан бири бўлиб 
(иккинчиси сўғд), жуда қадимги даврларда пайдо бўлган. 
Хоразм ёзуви оромей ёзувининг энг қадимги анъаналарини 
сақлаб қолган ёзувдир. Бу ҳол унинг Марказий Осиёдаги бошқа 
ёзувлардан бирмунча илгари шаклланганлигини билдиради. Бу 
ёзувнинг эр. аввалги III асрга мансуб ёдгорликлари (
буюмлар

топилган (Қўйқирилди қалъаси—Н.Маллаев, Ўзбек адабиёти 
тарихи, 34-б.). 
3. 
Сўғд ёзуви.
Марказий Осиёда узоқ вақт қўлланган иккинчи 
ёзув тури. Милоддан аввалги сўнгги минг йилликнинг 
охирларида оромей алифбосидан ажралиб чиққан. Бу ёзув ҳам 
ўнгдан чапга қараб ёзилган. Қадим манбаларда бу алифбода 25 
та ҳарф борлиги таъкидланади. Бироқ сақланиб қолган 
ёдгорликларга қараганда 20—25 орасида фарқланиб туради. 


29 
Сўғд ёзуви 
фақат ундош
товушларнигина ифодалаган. Унли 
товушлар ёзувда ифода этилмаган. 
а, е, у
унлилари ундошлар 
ёрдамида берилган. Бу ёзувнинг милод бошларига оид энг 
қадимги намунаси Самарқанд яқинидаги Fолий Барзу деган 
жойдан топилган. Бу ёзувнинг энг сўнгги ёдгорлиги IX аср 
бошларга оид. Бу ёдгорликнинг кўпчилиги Шинжондан 
топилган. Шулардан бири 808—821 йиллар ҳукмронлик қилган 
хоқон шарафига битилган қабр тоши ёзувидир (тошга сўғд, 
туркий ва хитой тилида ёзилган) <ЎзСЭ, Х-160>. Булар 
қаторида «Каван китоблари» деб аталган ҳамда «Калила Димна» 
асосида яратилган ибратомуз ҳикоя ва масаллардан иборат 
ёдгорлик ҳам бор. 
4. 
Кушон ёзуви.
Сўғд ёзуви билан олдинма-кейин пайдо 
бўлган ёзувдир. Эр. ав. I —милоднинг III асрида Марказий Осиё, 
Афғонистон, Ҳиндистоннинг турли вилоятларини бирлаштирган 
Кушон подшоҳлиги даврларида кенг қўлланилган ёзув. Танга ва 
зеб-зийнатларда сақланиб қолган. Марказий Осиёда бу 
подшоҳлик даврида ҳиндларнинг кҳароштий ёзуви ҳам 
қўлланилгани маълум. 
5. 
Рун ёзуви
(Дулбаржин). Эрамизнинг биринчи асрларидан 
туркий ёзув сифатида вужудга келди. Ўрхун-энасой битиклари 
шу ёзувда ёзилган. Ибн Арабшоҳ унда 41 та ҳарфи бор дейди. 
Қўшимча ва айиргичлар билан шунчалик кўпайиб кетган. <қ.: 
Қадимий туркий тил, 12-б.> Бу ёзувнинг Ўрхун, Турфан, Энасой 
вариантлари мавжуд. Ўрхун ёзувида 4 та унли, энасой ёзувида 5 
та унли товуш билдирувчи ҳарф бор. Ўрхун ёзуви юқоридан 
пастга ва ўнгдан чапга қараб ёзилган. Юқоридан пастга ёзилган 
ҳарфлар чап ёнга ётқизилган ҳолатда бўлади. Сатрлар ҳам 
ўнгдан бошланади. Сўзлар, баъзан бирикмалар бир-бирларидан 
айиргич (икки нуқта) билан ажратилади. Унлилар бир ёзилиб, 
бир ёзилмайди: «

Download 1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish