O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAX SUS TA’LIM VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT
UNIVERSITETI
O’zbek filologiyasi yo’nalishi uchun
TURKIY FILOLOGIYAGA KIRISH
FANIDAN
MA’RUZALAR MATNI
NUKUS
2
Tuzuvchi:
ABDULLAEV
SH.
Ma’ruzalar matni Qoraqalpoq davlat universiteti
o’zbek filologiyasi kafedrasining 2008 yil ____-
avgustdagi yig’ilishida qayta ko’rilib, ayrim
tuzatishlar kiritilib ma’qullangan.
KAFEDRA
MUDIRI:
dots.
H.Abdullayev
3
1-MAVZU:
«TURKIY FILOLOGIYAGA KIRISH» KURSINING
MAQSAD VA VAZIFALARI
REJA:
1.
Turkiy filologiyaning shakllanishi.
2.
Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan filologik asarlar.
3.
A.Navoiyning asarlari haqida xarakterli ma’lumotlar.
Turkiy xalqlar tillari va adabiyotini ilmiy ravishda o’rganish an’anasining
vujudga kelishi o’rta asrlarga borib taqaladi. Bu an’ananing qaror topishida klassik
arab filologiyasi bo’yicha tahsil ko’rgan filolog olimlarning ilmiy faoliyati katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Klassik arab filologiyasining qachon paydo bo’lgani
ma’lum emas, chunki dastlabki arab filologiyalarining asarlari bizgacha etib
kelmagan. Mavjud ma’lumotlar bu fanning VII asrda paydo bo’lganidan dalolat
beradi.
Arab filologlari, xususan, arab tilshunoslari VIII-XIV asrlarda yuksak
natijalarni qo’lga kiritdilar. Iso as-Sag’ofiy (VIII asr), al-Vasriy Sibovayhiy ( VIII
asr), al-Mubarrad (1X asr), al-Dinavariy (1X asr), az-Zamaxshariy (XII asr), Abu
Hayyom (XIII XIV asrlar) kabi olimlar arab tili fonetikasi va grammatikasi haqida
mukammal va izchil ta’limot yaratdilar.
Arab tilshunosligi ayniqsa lug’atchilik sohasida ulkan yutuqlarni qo’lga
kiritdi. Xalil ibn-Ahmad al-Farohidiy (VIII asr) «Kitob-ul-Ayn» lug’atini yaratdi.
Fonetik-fiziologik prinsipga asoslangan bu lug’at arab leksikografiyasining ibtidosi
hisoblanadi. Bu lug’atning arab leksikografiyasi tarixida tutgan o’rnini shunday
bilish mumkin: Xalil ibn-Ahmaddan qariyb uch yuz yil keyin yashagan Mahmud
Qoshg’ariy o’z asarini uning lug’atiga o’xshatib tuzish niyatida bo’lganini alohida
ta’kidlab ko’rsatadi.
Arab leksikograflari lug’atining xilma-xil turlarini ijod etdilar. Al-Asmaiy
(1X asr) tematik lug’at, Abu Ubayda (1X asr) maqol va matallar lug’ati,
Muhammad al-Anbariy (X asr) qarama-qarshi ma’noli so’zlar lug’ati, Abdulla ibn
Qutayba (1X asr) 12 tomli ensiklopedik lug’at yaratdi. XIV asrda yashagan
mashhur filolog olim al-Feruzabodiy 60 tomli (ba’zi manbalarga qaraganda 100
tomli) ensiklopedik lug’at tuzgani haqida ma’lumotlar bor.
Arab leksikografiyasining imomi nomiga sazovor bo’lgan Ismoil al-Javhariy
(X asr) lug’atchilikda alfavit prinsipiga asos soldi. Uning 40 ming so’zlik lug’atida
so’zlar o’zak oxiridagi tovushga (harfga) qarab joylashtirilgan.
Klassik arab filologiyasi degan ifodadan bu fanni arablarning o’zlari
yaratgan ekan, degan ma’no kelib chiqmaydi. Arab filologiyasi an’anasining
tashkil topishi va taraqqiy etishida, arablar bilan bir qatorda, boshqa xalqlarning
vakillari ham ishtirok etgan. Arab xalifaligida arab tili faqat din tili bo’libgina
qolmay, shu bilan bir qatorda, adabiyot va fan tili ham bo’lgan. SHuning uchun
adabiyotda, fanda ma’lum mavqega intilgan har bir kishi arab tilini mukammal
bilishi va shu tilda ijod qilishi shart edi. Ingliz sharqshunosi B.Braunning «Eron
4
adabiyoti tarixi» asarida ko’rsatilishicha, islom madaniyatining «oltin davri»
hisoblanmish abbosiylar sulolasi hukm surgan davrida (749-846-yillar) arab fani
va madaniyatining eng mo’tabar vakillari deb sanalgan 45 kishidan 30 tasi boshqa
xalqlarning vakillari bo’lgan.
Mashhur arab filologlaridan Sibovayhiy eronlik, as-Zamaxshariy xorazmlik,
Ismoil al-Javhariy turkiy xalq vakili ekanligining o’ziyoq arab fani, xususan, arab
filologiyasi tarqqiyotida boshqa xalq vakillari qanday rol o’ynaganligini ochiq-
oydin ko’rsatadi.
Arab filologiyasi an’analari ta’sirida tahsil ko’rgan olimlar o’rta asrlarda
boshqa xalqlar tili va adabiyotini o’rganishda, xususan, turkiy xalqlar tili va
adabiyotini o’rganishda katta rolp o’ynaganlar. Bunday olimlarning ko’pligi
mahalliy xalqlar orasidan etishib chiqar edi. Turkiy filologiya fanining vujudga
kelishi ham mana shu olimlarning ilmiy faoliyati bilan bog’lanadi.
Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan filologik asarlar.
Alisher Navoiyning «Muhokamat-ul-lug’atayn» asari.
Alisher Navoiy o’zbek xalqi madaniyati, adabiyoti va tili tarixida mislsiz katta rol
o’ynagan ulug’ siymodir. A.Navoiyning ijodi O’rta Osiyo turkiy xalqlarining
vatanparvarlik harakati ku’chaygan bir sharoitda kamol topdi. U o’zbek
adabiyotini namuna adabiyot, klassik adabiyot darajasiga ko’tardi. A.Navoiyning
nomi haqli ravishda Sharqning Firdavsiy, Nizomiy kabi zabardast shoirlari
qatorida turadi.A.Navoiy o’zbek adabiyotini mana shu yozuvchilar yaratgan ulug’
adabiyot darajasiga olib chiqdi. Umrining oxirgi paytlarida yaratgan «Lison-ut-
tayr» asarida A.Navoiy shunday deb yozadi:
Turk nazmida chu tortib men alam
Ayladim ul mamlakatni yak qalam.
O’zbek adabiyotini klassik adabiyot darajasiga ko’targan Alisher Navoiy ayni
chog’da o’zbek adabiy tilini ham klassik til darajasiga ko’tardi. Navoiy tili bir
necha asr davomida turkiy xalqlar orasida namuna til bo’lib, xizmat qildi.
Alisher Navoiy o’z asarlarida ona tilida ijod qilish masalasiga bir necha
marta to’xtab o’tdi. Ona tilini taraqqiy ettirish har bir yozuvchining muqaddas
burchi, deb ta’kidladi u. Bu jihatdan «Layli va Majmun» dostonining so’ng so’zida
aytilgan fikrlar ayniqsa muhimdir:
Men turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu afsonani hikoyat;
Kim shuhrati jahonga to’lg’ay,
Turki bila dag’i bahra olg’ay.
CHunki bu kun jahonda atrok
Ko’ptur x ush tab, sof idrok.
A.Navoiy o’zining bu maqsadini amalga oshirish uchun o’ttizdan ortiq
badiiy va badiiy-didaktik asar yozdi. O’z davrda barchani hayratga solgan va
5
hamon kitobxonlarni lol qilib kelayotgan bu asarlarda o’zbek xalqining aql-
zakovati, o’zbek tilining badiiy qudrati to’la namoyon bo’ldi. U o’zbek tilining
boyligi va nafisligini zamondoshlariga namoyish qilish niyatida «Muhokamat-ul-
lug’atayn» asarini yozdi.
Ona tiliga hurmat bilan qarash, uni qadrlash, rivojlantirib borishga otashin
chaqiriq bo’lgan bu asar ma’lum tarixiy sharoitda, ma’lum talablar asosida uzaga
keldi. Bu davrda Movarounnahrda ham, Xurosonda ham o’zbek va fors-tojik
xalqlari orasida aralashish, ikki tillilik juda kuchaygan edi. Buni Alisher
Navoiyning o’zi ham alohida ta’kidlab ko’rsatadi: «Har miqdorki, bu birining u
biri bila omizish va g’uftu-guzori bor, ul birining ham bu bir bila hamoncha
takallum va guftori bor… Ammo turkning ulug’din kichigiga degincha va
navkardin begiga degincha sort tilidin bahramanddurlar, andog’kim o’z xurd
ahvoliga ko’ra ayta olurlar, balki fasohat va balog’at bilan takallum qilurlar. Hatto
turk shuarosikim forsiy til bila raigin ash’or va shirin guftor zohir qilurlar…».
Bu davrda turkiy shoirlarning ko’pchiligi fors tilida ijod qilar edi.
A.Navoiyning «Majolis-un-nafois» asaridagi ikkinchi majlisda tilga olingan va
Navoiy yoshlik chog’ida ko’rgan yoki gaplashgan 90 shoirdan 16 tasi turkiy tilda,
shuningdek fors tilida ham ijod qilgan. Asarning uchinchi majlisida tilga olingan
110 shoirdan (bular-Navoiyning yaqin zamondoshlari) faqat 3 tasi turkgo’y
bo’lgan. Fors tilida ijod qilgan shoirning ko’pchiligi, shubhasiz, forslar bo’lgan. Bu
faktlar o’sha davrda fors tilining qanday mavqe tutganligini yaqqol ko’rsatadi.
O’zbek shoirlarining o’z ona tilidan ko’ra ko’proq fors tilida ijod qilishga
intilishining sababini Navoiy ishonarli dalillar bilan ko’rsatib berdi. Bu
sabablardan biri fors tilida yozish odat, an’ana tusiga aylanganligi, ikkinchisi-fors
tilining engilligidir, deb ko’rsatadi Alisher Navoiy. Fors tilining engilligi
deyilganda, bu tilning ishlanganligi nazarda tutiladi. Bu til qarshisida ishlanmagan,
kundalik so’zlashuv ehtiyojlariga xizmat qiladigan turkiy til shoirlarning ko’ziga,
shubhasiz, og’ir, poeziyadek nozik san’atga yaroqsiz ko’rinar edi. O’z ijodini fors
tilida boshlagan A.Navoiy ham o’zbek tilining qudratini keyinchalik idrok etdi. Bu
haqda Navoiyning dil so’zlari joy topgan.
Uning «Muhokamatul-lug’atayn» asari mana shu « qo’l tegmagan» boylikni
zamondoshlariga namoyish qilish maqsadida yozildi. Asar hijriy 905 yilda
(milodiy 1499) tamomlandi. Bu asar Navoiy ijodiga, uning turkiy (eski o’zbek)
adabiy til ustida olib borgan kuzatishlariga qisqcha yakun yasadi.
Asar qisqacha tarixiy ma’lumot bilan boshlanadi. Bunda Alisher Navoiy
arab tilining ahamiyati, fors tili, turkiy xalqlarning madaniy uyg’onishi, ularning
tili to’g’risida yozadi. Asarda avtobiografik ma’lumotlar, Navoiy yozgan
asarlarning ro’yxati va uning ustozlari to’g’risida ma’lumotlar bor. A.Navoiy
turkiy tilda ijod etgan shoirlarni ham ko’rsatib o’tadi. Bular: Lutfiy, Sakkokiy,
Haydar Xorazmiy, Atoiy, Muqumiy, YAqiniy, Amiriy va Gadoiylardir.
Asarning asosiy qismida eski o’zbek va fors tillarining leksik va grammatik
xususiyatlari solishtiriladi. Bu qiyosiy mulohazalarda A.Navoiy bizning ko’z
o’ngimizda ulug’ vatanparvar olim, uksak madaniyatli inson sifatida gavdalanadi.
6
Eski o’zbek tilining afzal tomonlari, ustunliklari to’g’risida mulohaza bildilar ekan,
u fors tilini aslo erga urmaydi, bu tilga o’z hurmatini ochiq izhor qiladi.
A.Navoiy turkiy va forsiy tillardagi so’zlarni bir-biriga taqqoslar ekan,
ancha-muncha tushunchalarning turkiycha atamasi bo’lgani holda fors tilida shu
tushunchani ifodalovchi so’z yo’q ekanligini ko’rsatdi.
Navoiyning bu asari o’zbek va fors-tojik tillarini, ularning lug’at sostavlarini
taqqoslashga bag’ishlangan birinchi filologik asar bo’lib qoldi.
«TURKIY FILOLOGIYAGA KIRISH» KURSINING
MAQSAD VA VAZIFALARI MAVZUSI BO’YICHA
NAZORAT SAVOLLARI
1. Turkiy filologiyaga kirish fani nimalarni o’rganadi?
2.Turkiy filologiyaning vujudga kelish tarixi haqida nimalarni bilasiz?
3.O’rta asr arab tilshunosligi haqida ma’lumot bering?
4.Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan filologik asarlarni sanab ko’rsating.
Ular haqida nimalarni bilasiz?
5. «Muhokamatul-lug’atayn» qanday asar?
6. Arab tilshunosligining turki filologiyaga ta’siri.
7. Turkiy filologiyaning barcha turkiy tillar uchun umumiy fan ekanligi.
8. Turkiy filologiyaga kirish kursi oldiga qo’yilgan talablar.
9. Turkiy filologiyada qiyosiy tadqiqotlar.
10. Turkiy filologiyaga kirish kursining ahamiyati.
TAYANCH ATAMALAR
1.Filologiya.
2.Turkiy filologiya.
3.Turkiy filologiyaga kirish.
4.Filologik asar.
5.Lingvistik asar.
6.Lug’at.
7.Tarixiy lug’at.
ADABIYOTLAR:
1.Qo’chqortoev I. Turkiy filologiyaga kirish. Toshkent.
2.Abdurahmonov G’. Rustamov A. Qadimgi turkiy til.T.1982 y.
3.Baskakov A. Vvedenie v izuchenie turkskix yazikov. M.1969.
Do'stlaringiz bilan baham: |