Microsoft Word turk fil kir10. doc

TURKIY  XALQLAR  VA  ULARNING  TILLARINI O’RGANISHNING   

ILK  DAVRI 

Turkiy xalqlar tillari va adabiyotini ilmiy ravishda o’rganish an’anasining 

vujudga kelishi O’rta asrlarga borib taqaladi. Bu an’ananing qaror topishida klassik 

arab filologiyasi bo’yicha tahsil ko’rgan filolog olimlarning ilmiy faoliyati katta 

ahamiyatga egabo’ldi. 

Klassik arab filologiyasining qachon paydo bo’lgani ma’lum emas, chunki 

dastlabki arab filologiyalarining asarlari bizgacha etib kelmagan. Mavjud 

ma’lumotlar bu fanning UP asrda paydo bo’lganidan dalolat beradi. 

Arab filologlari, xususan, arab tilshunoslari VIII-XIV asrlarda uksak 

natijalarni qo’lga kiritdilar. Iso as-Sagofiy (VIII asr),  al-Basriy  Sibovayx             

iy (VIII asr), al-Mubarrad (1X asr), al-Dinavariy  (1Xasr),  az-Zamax             

shariy (XP asr), Abu X ayyom (XSH-XIV asrlar) kabi olimlar arab tili fonetikasi 

va grammatikasi haqida mukammal va izchil ta’limot yaratdilar. 

Arab tilshunosligi ayniqsa lug’atchilik sohasida ulkan utuqlarniqo’lga 

kiritdi. Xalil ibn-Ahmad al-Faroxidiy (VIII asr) “Kitob-ul-Ayn” lug’atini yaratdi. 

Fonetik-fiziologik prinsipga asoslangan bu lug’at arab leksikografiyasining ibtidosi 

hisoblanadi. Bu lug’atning arab leksikografiyasi tarixida tutgan zrnini shundan 

bilish mumkin. Xalil ibn-Ahmaddan qariyb uch uz yil keyin yashagan Mahmud 

Qoshg’ariy o’z asarini uning lug’utiga o’xshatib tuzish niyatida bo’lganini alohida 

ta’kidlab ko’rsatadi. 

Arab leksikograflari lug’atning xilma-xil turlarini ijod etdilar. Al-Asmaiy 

(1X asr) tematik lug’at, Abu Ubayda (1Xasr) maqol va matallar lug’ati, 

Muhammad al-Anbariy (X asr) qarama-qarshi ma’noli so’zlar lug’ati, Abdulla ibn-

Kutayba (1X asr) 12 tomli ensiklopedik lug’at yaratdi. XIV asrda yashagan 

---

 

29

mashhur filolog olim al-Feruzabodiy 60 tomli(Ba’zi manbalarga qaraganda 100 

tomli) ensiklopedik lug’at tuzgani haqida ma’lumotlar bor. 

Arab leksikografiyasining imomi nomiga sazovor bo’lgan Ismoil al-Javhariy 

(Xasr) lug’atchilikda alfavit prinsipiga asos soldi. Uning 40 ming so’zlik lug’atida 

so’zlar o’zak oxiridagi tovushga (harfga) qarab joylashtirilgan. 

Klassik arab filologiyasi degan ifodadan bu fanni faqat arablarning o’zlari 

yaratgan ekan, degan ma’no kelib chiqmaydi. Arab filologiyasi an’anasining 

tashkil topishi va taraqqiy etishida, arablar bilan bir qatorda boshqa  x             

alqlarning vakillari ham ishtirok etgan. Arab xalifaligida arab tili faqat din tili 

bo’libgina qolmay, shu bilan bir qatorda, adabiyot va fan tili ham bo’lgan.SHuning 

uchun adabiyotda,fanda ma’lum mavqega intilgan har bir kishi arab tilini 

mukammal bilishi va shu tilda ijod qilishi shart edi.Ingliz sharqshunosi 

E.Braunning”Eron adabiyoti tarixi ”asarida ko’rsatilishicha,islom madaniyatining 

“oltin davri” hisoblanmish abbosiylar sulolasi xukm so’rgan davrda  /749-846 

yillar /arab fani va madaniyatining eng mu’tabar 

Vakillari deb sanalgan 45 kishidan 30 tasi boshqa xalqlarning vakillari 

bo’lgan. 

 

Mashhur arab filologlaridan Sibovayxiy eronlik,az-Zamaxshariy xorazimlik, 

Ismoil al-Javhariy turkiy xalqlar vakili ekanligining o’ziyoq arab fani, xusan,arab 

filologiyasi taraqqiyotida boshqa xalq vakillari qanday rolp o’ynaganligini ochiq-

oydin ko’rsatadi. 

 

Arab filologiyasi an’analari ta’sirida taxsil ko’rgan olimlar o’rta asrlarda 

boshqa xalqlar tili va adabiyotini o’rganishda katta rolp o’ynaganlar.Bunday 

olimlarning ko’pchiligi mahalliy xalqlar orasidan etishib chiqar edi.Turkiy 

filologiya  fanining vujudga kelishi ham mana shu olimlarning ilmiy faoliyati bilan 

bog’lanadi. 

 Mahmud 

Qoshg’ariy. 

 

Turkiy xalqlar orasidan etishib chiqqan birinchi ensiklopedist turkolog olim 

Mahmud Koshg’ariy 1029-1038 yillar oralig’ida Koshg’ariy tug’iladi. Uning otasi 

qoraxoniylar sulolasiga mansub bo’lgan. Buni M.Koshg’ariyning bobolari haqida 

aytgan gaplari ham tasdiqlangan. M.Koshg’ariyning yozishicha, uning bobolari 

turk shaharlarini somoniylardan tortib olgan qoraxoniylar sulolasiga asos  solgan. 

Mahmud Koshg’ariy Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marv, Bog’dod kabi 

shaharlarda taxsil ko’radi, arab tilini arab filologiyasi sirlarini puxta 

o’rganadi.Lekin u umrini turkiy xalqlar va ularning tilini tadqiq etishga 

bag’ishlaydi. 

“Men turklar, turkmanlar, o’g’uzlar, chigillar, yag’molar, qirg’iz / 

qirg’izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko’p yillar kezib chiqdim, -deb 

yozadi. Ularning lug’atlarini to’pladim,turli xil so’z xususiyatlarini 

o’rganib,aniqlab chiqdim”/ ”Devon”,1,44 /. 

M.Koshg’ariy ko’p yillar davomida to’plagan bu materiallari asosida 

“Devonu lug’otit-turk”/”Turkiy so’zlar devoni “/nomli uch tomli asar yozadi. 

Bundan tashqari, uning yana bir asar yozgani ma’lum. M.Koshg’ariyning hali 

---

 

30

topilmagan”Kitobi javoxir an-naxv fi-l lug’at at-turk”nomli ikkinchi asarida turkiy 

tillar sintaksisi ustida baxs uritiladi. 

M.Koshg’ariyning”Devonu lug’otit-turk”asari ikki qismdan tashkil 

topgan:1.Kirish  2.Lug’at. 

Kirishda turkiy tillarning mavqei, lug’atning oldiga qo’yilgan vazifalar, 

asarning mundarijasi, turkiy tillarda so’z tuzilishi va yasalishi, turkiy qabilalar va 

ularning tillarining o’ziga xos xususiyatlari yoritiladi. 

Asarning lug’at qismi 8 bo’limdan iborat: 

1/.Hamzali so’zlar /boshida alif, vov, yoy harflari keladigan so’zlar /bo’limi. 

2/solim /tarkibida alif, vov, yoy harflari kelmaydigan so’zlar / bo’limi; 

3/ muzoaf /tarkibida bir harfi ikki marta kelgan takrorlangan so’zlar bo’limi; 

4/ misol /boshida,o’rtasida yoki oxirida alif,vov,yoy harflaridan biri kelgan 

so’zlar /bo’limi; 

5/uch harfli so’zlar bo’limi; 

6/to’rt harfli so’zlar bo’limi; 

7/ gunnalilar /tarkibida burun tovushlari keladigan so’zlar bo’limi; 

8/tarkibida ikki undosh qator kelgan so’zlar bo’dimi. 

Lug’atnig bu tartibda tuzilishi arab leksikografiyasi an’analariga xos edi. 

Muallif lug’at tuzishda mashhur arab tilshunosi Xalil ibn-Axmadning “Kitob-ul-

Ayn”lug’atiga asoslangani alohida ta’kidlaydi. Lekin M.Koshg’ariy Xalil ibn –Ax             

madning tradisiyalariga ko’r-ko’rona ergashmadi,uning ayrim prinsiplarini rad 

etdi. Bu xaqida muallifning o’zi shunday deb yozadi: 

“Kitobni tuzish oldida Xalil ibn-Axmadning”Kitob –ul -Ayn”asarida tutgan 

tartibni qo’llash,iste’moldan chiqqan so’zlarni ham bera borish fikri menda 

tug’ilgan edi.Bu tartib arab tili bilan ikki uloqchi ot singari teng poyga qilib o’zib 

borayotgan turk tilini yoritish jihatidan ham yaxshi edi.Lekin men o’quvchilarning 

foydalanisht masalaiga asoslandim.Men iste’moldan chiqqanlarini. Men tuzgan 

tartib to’g’riroqdir”/”Devon”,1, 45-46/. 

M.Koshg’ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy metoddan 

foydalandi. U turkiy tillarning leksikasini, morfologiyasini va fonetikasini bir-

biriga qiyoslab, ular orasidagi o’xshash va farqli tomonlarini ko’rsatdi. 

M.Koshg’ariy ko’pgina faktlarga tarixiy yondashdi. U iste’moldagi va iste’moldan 

chiqqan /ya’ni eskigan, arxoizmlashgan /formalarni aniq chegaralab 

berdi.M.Koshg’ariy tilshunoslikda qiyosiy solishtirma metodning asoschilaridan 

biridir. 

Lug’atda turkiy tillar leksikasiga mansub 7500 so’z izohlangan/boshqa x             

isblarga ko’ra M.Koshg’ariy izohlangan so’zlarning soni 9000dan oshadi.Bu 

so’zlar turkiy xalqlar hayotining deyarli barcha soxalarini qamraydi: moddiy 

madaniyat predmetlaining nomlari (kiyim-kechak, uy ro’zg’or, bezaklar, musiqa, 

qurol-yarog’, asbob-uskuna, ho’jalik buumlarining nomlari); enonim va 

toponimlar; qarindoshlik nomlari; davlat tuzimiga oid terminlar; taom nomlari; 

xayvonlar va o’simliklarning nomlari; kasallik va dorilarning nomlari; ilmiy, diniy, 

etnografik, geografik terminologik; yil fasllari, oy va xafta kunlaring nomlari; 

tarixiy va mifologik qaxramonlarning nomlari va shu qabilar. 

---

 

31

M.Koshg’ariy so’zlarning qaysi xalq va qabila tiliga oid ekanligi masalasiga 

alohida e’tibor berdi. Bu jihatdan lug’atda keltirilgan so’zlarni bir necha gruppaga 

ajratish mumkin. 

Barcha turkiy tillarda bir xil shakl va ma’noda qo’llanadigan so’zlar: bosh, 

boy, yul, esh, ish qabilar. Ozarbayjon tilshunosi A.M.Demirchizoda umumturkiy 

deb atagan bunday so’zlar M.Koshg’ariy lug’atida izohlangan so’zlarning asosiy 

qismini tashkil etadi. 

Bir necha turkiy tillarda bir xil shakl va ma’noda qo’llanadigan so’zlar   s u 

z g a k–cho’mich (arg’u va qipchoo’ tilida ), b o l-asal (suvor va qipchoq tilida) 

qabilar. 

Muayyaan xalq, qabila tiliga oid so’zlar; g e  j a k –kokil (arg’u tilida), u t u 

n ch- q a r z (o’g’uz tilida ),k a r a k l a mo q-o’g’irlamoq, talamoq(yag’mo tilida),  

t u n a k –qamoqxona, zindon (barsagon tilida), s u g’ u t –so’zma (qorluq tilida) 

qabilar. 

M.Koshg’ariy o’zlashtirma so’zlarni ham e’tibordan chetda 

qoldirmadi.Masalan, k a r a t (o’g’irlash,talash) so’zini u turkman tiliga arab tilidan 

o’zlashgan deb taxmin qiladi shu bilan bir qatorda, M.Koshg’ariy turkiy tillardan 

boshqa tillarga o’zlashgan so’zlarga ham to’xtalib o’tdi.”Paxtali tun” ma’nosida yo 

l  m a so’zi xaqida u shunday deb yozadi:”Forslar buni turkiy xalqlardan olib ya l 

m a shaklda talaffuz qiladilar.Arablar forslardan olib yo l m o q shaklida 

qo’llaydilar. Hech kim bu so’zni turklar forslardan olgan deb da’vo qila olmaydi. 

CHunki men bu so’zni eng qirg’oq chegaralarda yashovchi oddiy turk xalqlaridan 

ham eshitganman. Bular boshqa xalqlardan ko’ra, bu xil yomg’ir elpig’ichiga 

muxtojroqdirlar. CHunki bularni urtida  qor, yomg’ir ko’pdir”(“Devon”,SH, 41-

42).  

Relyasion ma’no ham derivasion ma’no ham turkiy tillarda o’zakka 

qo’shimchalar qo’shish yuli bilan ifodalanadi. Bu turkiy tillar strukturasining arab 

tili strukturasidan farqini ko’rsatuvchi asosoy tipologik belgidir.M.Koshg’ariy 

mana shu belgini tshg’ri ko’rsata oldi.Uning mofologik ko’rsatkichlar haqidagi 

fikrlari XTX asrda yaratilgan tpologik nazariyalar (F.Bopp,A.SHleyxer va 

boshqalarning nazariyalari) bilan taqqoslansa, M.Koshg’ariyning qachalik etuk, 

genial tilshunos bo’lganligi yanada yorqinroq ko’rinadi. 

Arab tilshunoslari kabi M.Koshg’ariy ham so’zlarni uch turkumga ajratadi: 

ismlar, fe’llar va harflar. Harf termini yordamchi so’zlar va qo’shimchalarni 

anglatgan. M.Koshg’ariyning yozishicha, qo’shimchalar fe’llardan otlar, fe’lning 

daraja formalarini yasash va shu kabi vazifalarni bajarish uchun x                izmat 

qiladi.          

        M.Koshg’ariy  turkiy  tilar  fonetik  qonunlarining  kashfiyotchisidir. U 

“Devonu lug’atit -turk” asarida fonetik qonununlarining  tovush almashinuvi, 

tovush tushishi, tovush ortirilishi kabi ko’rinishlarini batafsil izohladi. 

         M.Qoshg’ariy  o’z  asarida  tovushlar garmoniyasi masalasiga alohida e’tibor 

berdi va shu nuqtai nazardan so’zlarni ikki guruhga ajratdi: qattiq so’zlar va 

umshoq so’zlar. Qattiq so’zlar til orqa tovushlaridan tarkib topsa, umshoq so’zlar 

til oldi tovushlaridan  tarkib  topadi. So’zga qo’shiladigan qo’shimchalar shu so’z 

---

 

32

tarkibidagi tovushlarga moslashadi: qattiq so’zga qo’shimchaning qattiq varianti, 

umshoq so’zga esa qo’shimchaning umshoq varianti qo’shiladi. Masalan, sifatdosh 

qo’shimchasining  -g’an  varianti qattiq so’zlarga, -gan varianti esa umshoq 

so’zlaga qo’shiladi: barg’an, kelgan kabi. 

       M.Koshg’ariy    qattiq  va  umshoq so’zlarni farqlashda  maxsus 

ko’rsatkichlardan  foydalanishga  harakat  qildi. Masalan, tarkibida   k  yoki  g’ 

tovushi kelgan so’zlarni u qattiq so’zlar  gruppasiga, tarkibida  k  yoki  g  tovush 

kelgan so’zlarni esa umshoq so’zlar gruppasiga kiritdi. 

      M.Koshg’ariy  turkiy klassifiksiyasini yaratishiga birinchi bo’lib qo’l o’rgan  

olimdir. Uning klassifikasiyasi ikki prinsipga  tayanadi: 

       1/ tilning  sofligi  prinsipi  

      2/  fonetik-morfologik  prinsipi. 

Bulardan fonetik- morfologik prinsip etakchi prinsip hisoblanadi. Bu prinsipga 

ko’ra M.Koshg’ariy X1 asrda yashagan turkiy xalqlarning tillarini ikki qismga 

gruppalaydi: 

1/ SHarqiy turklar (xoqoniy turklar ) tili;  

2/ G’arbiy turklar tili.    

  M.Koshg’ariy  birinchi  gruppaga  Bolasog’un, Koshg’ar atrofida yashaydigan  x             

alqlarning tillarini kiritdi. Bular chigil, qorluq, uyg’ur, tuxsi, yag’mo kabi xalq  va 

qabilalarning  tillaridir.  

      Ikkinchi  gruppaga  /  g’arbiy  gruppaga/ o’g’uz, arg’u, qipchoq, totar, suvor, 

yamak kabi xalq va qabilalarning tillarini  kiritdi.  

   SHarqiy va g’arbiy turklarning qator xususiyatlariga ko’ra bir-birdan farqlanadi. 

 

TURKIY XALQLAR VA ULARNING TILLARINI O’RGANISHNING ILK 

DAVRI MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI. 

 

1.Turkiy xalqlar tillari va adabiyotini ilmiy ravishda o’rganish qachondan 

boshlangan? 

 

2.Arab filologiyasining turkologiyaga qanday ta’siri bo’lgan? 

 

3. Dastlabki turkolog olimlar haqida nimalarni bilasiz? 

 

4.Dastlabki turkolog olimlar qanday tadqikotlar olib borishgan? 

 5.Turkologiyaning 

vujudga 

kelishida dastlabki qadam quygan olimlardan 

kimlarni bilasiz? 

 

6.Eng qadimgi turkologiyaga oid asarlar xaqida nimalarni bilasiz? 

 

7. Turkologiyaning ahamiyati haqida gapiring. 

 

8. Mavzu bo’yicha hulosa chiqaring. 

 

TAYANCH ATAMALAR: 

1.Arab filologiyasi  

2.Arab leksikografiyasi 

3. «Devonu- lug’atit- turk» 

4.Kitob-un-ayn 

5.Qatniq so’zlar 

6.Umshoq so’zlar 

---

 

33

ADABIYOTLAR: 

1.Abduraxmonov G’., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. T.1982 y. 

2.Malov S.E. Pamyatniki drevneturkskixyazqkov pispmennosti.M., 1951g. 

3.Qo’chqortoev I. Turkiy filologiyaga kirish. T.