Microsoft Word turk fil kir10. doc

5-MAVZU:  HOZIRGI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI. 

REJA: 

1. O’zbek tilining lug’at sostavi. 

2.

 

O’zbek tili serdialekt tillardan biri. 

3.

 

O’zbek tilshunosligida tarixiy tematika. 

4.

 

Stilistik tadqiqotlar. 

 

         Hozirgi  o’zbek tilshunosligi avvalgi rus turkologiyasi eski o’zbek tili 

bo’yicha yozilgan lug’at va filologik  traktatlarni va o’zlashtirish, bu maktablardagi 

lingvistik ideyalarni o’zbek tili materiallariga tadbiq qilish natijasida uzaga keldi. 

SHundan keyin o’zbek tilshunosligi shonli taraqqiyot yo’lini bosib o’tib, o’zbek 

tili sinxronik, diaxronik, qiyosiy-tarixiy va qiyosiy-tipologik aspektlarda o’rganish 

bo’yicha jiddiy natijalarga erishdi. O’zbek tilshunoslari safi beqiyos kengaydi, 

ularning ilmiy-nazariy tayyorgarligi yaxshilandi. Hozirgi o’zbek tilshunoslari 

safida  o’nlab fan kandidatlari va fan doktorlari bor. O’zbektili masalalari Fanlar 

Akademiyasining A.S.Pushkin nomidagi til va  adabiyot institutida, Toshkent, 

Samarqand va Nukus universitetlarida, respublika va viloyat pedagogika institutida 

va boshqa joylarda o’rganilmoqda. Bulardan tashqari, Moskva, Leningrad kabi 

ilmiy markazlarda ham o’zbek tili bilan shug’ullanuvchi olimlar bor. 

         O’zbek  tilining lug’at sostavi ko’pdan buyon o’rganilib keladi. O’zFA 

A.S.Pushkin nomidagi til va adabayot instituti tomonidan 1957 yilda nashr etilgan 

“Hozirgi o’zbek adabiy tili ”, 1966 yilda nashr etilgan “Hozirgi o’zbek adabiy tili” 

asarining birinchi tomida  o’zbek tili lug’at sostavi masalalariga birmuncha o’rin 

berilgan:  O’zbekiston oliy o’quv urtlari filologiya va til-adabiyot fakul’tetlari 

studentlari uchun yozilgan darslik va qo’llanmalarda ham o’zbek tilining lug’at 

boyligiga ancha o’rin ajratilgan. 

          Bu  ishlar  asos  e’tibori    normativ- tasviriy ishlar bo’lgani uchun o’zbek 

tilining so’z boyligi ularda norma va programma talablari asosida tavsif etiladi. 

          O’zbek tili lug’at sostavining ma’lum sohalariga bag’ishlangan monografik 

tadqiqotlar yaratildi. O’zbek tilida inteknasional so’zlar (I.Isroilov, M.Po’latov, 

N.G’ulomova), evfemizmlar (N.Ismatullaev),  eskirgan so’zlar (E.Qilichev), kasb-

hunar leksikasi (N.Mamatov, T.Dadaxonova-Tursunova, N.Bakoeva), 

antroponimlar (E.Begmatov) bo’yicha kandidatlik dissertasiyalari himoya qilindi. 

        S.Ibrohimov  1961  yilda  “O’zbek tilining kasb-hunar leksikasi” degan 

mavzuda doktorlik dissertasiyasini yoqladi. 

            O’zbek  tili  frazeologiyasiga bag’ishlangan birinchi yirik ish SH.Rax             

matullaevning 1952 yilda Moskvada himoya qilingan ”Hozirgi zamon o’zbek 

tilidagi obrazli fe’l frazeologik birliklarning asosiy grammatik hususiyatlari” nomli 

kandidatlik dissertasiyasi bo’ldi. Bu ishning kirish qismida akad. 

V.V.Vinogradovning frazeologik konsepsiyasi o’zbek tili materialiga tatbiq etildi. 

SH.Raxmatullaev 1966 yilda “O’zbek frazeologiyasining ba’zi masalalari” degan 

mavzuda doktorlik dissertasiyasini himoya qildi. 

           O’zbek  tili  frazeologik  boyligini to’plash va o’rganish keyinchalik badiiy 

adabiyot tili materialida olib borildi. Muqimiy frazeologiyasi (A.SHomaqsudov), 

---

 

22

Oydin asarlari frazeologiyasi (M.Husainov), A.Qahhorning frazeologiyasi 

novatorligi (I.Qo’chqortoev) buyicha kandidatlik dissertasiyalarini himoya qildi. 

M.Hakimov 1971 yilda frazeologiyaga oid “YOzuvchi va xalq tili” degan 

monografiya e’lon qildi.  

           Keyingi  yillarda  o’zbek  tilining lug’at boyligi semasiologik planda ham 

o’rganila boshladi. O’zbek tilida sinonim so’zlar (S.Isamuhamedova), antonim 

so’zlar    (B.Isabekov, R.SHukurov), polisemantik   so’zlar (T.Aliqulov) bo’yicha 

kandidatlik dissertasiyalari himoya qilindi; o’zbek tilida polisemiya (M.Mirtojiev), 

so’z ma’nosi va uning valentligi (I.Qo’chqartoev) masalalari bo’yicha 

monografiyalari bosilib chiqdi.  

           I.Qo’chqortoev  1978  yilda “O’zbek tilida nutq fe’llari semantikasi 

(komponent va valent tahlil)” degan mavzuda doktorlik dissertasiyasi himoya qildi.  

           SH .Raxmatullev va uning shogirdlari leksik ma’noni tabiati haqida, 

polisemiya va antonimiya (I. Abduraxmonov), polisemiya va sinonimiya 

(R.Unusov, S.To’ychiev) bo’yicha maqolalar e’lon qilib, dissertasiya yoqladilar. 

            O’zbek  leksikografiyasi 50-yillarda ko’zga ko’rinarli natijalarga erishdi. 

R.Abduraxmonov raxbarligida nashr etilgan “russko-o’zbekskiy slovarp”(1954), 

shuningdek, besh tomlik “russko-o’zbeksiy slovarp (1950-1955), A.K.Borokov tax             

ririda nashr etilgan ”O’zbekcha-ruscha lug’at” (1959)da o’zbek tili so’z boyligini 

deyarli qamrab olindi, o’zbek tilining turg’un birikmalari kengroq izohlandi. 

             O’zbek leksikografiyasining ilmiy prinsiplarini yaratish bo’yicha ham 

birmuncha ishlar qilindi. Bu sohada O.Usmonov, Z.Ma’rufov, S.Akobirov, A.X             

o’jaxonov kabi olimlarning xizmatlari katta bo’ldi. 

             O’zbek  tilida  sinonim  so’zlar lug’ati (A.Xojiev), antonim so’zlar lug’ati 

(SH.Raxmatullaev, N.Mamatov, R.SHukurov), frazeologik iboralar lug’ati 

(SH.Raxmatullaev), ijtimoiy-siyosiy terminlar lug’ati (O.Usmonov) va boshqa max             

sus lug’atlar yaratildi. 

              O’zbek leksikografiyasi erishgan utuqlarning natijasi sifatida 1981 yilda 

60000 so’z va so’z birikmasini o’z ichiga olgan ikki tomlik “O’zbek tilining izohli 

lug’ati” nashr etildi.  

             O’zbek tilining fonetikasi hali keng ko’lamda o’rganilmagan.  Bu  sox             

aga bag’ishlangan ishlar sifatida o’zbek tili haqidagi tasviriy asarlar va 

darsliklarning fonetika qismlari, yirik ish sifatida 

V.V.Reshetnikovning”O’zbekskiy yazqk (vvedenie, fonetika)” nomli 

monografiyasini ko’rsatish mumkin. 

 

A.Mahmudov o’zbek tili fonetik sistemasi masalalari bilan ko’pdan buyon 

shug’ullanib keladi. Uning ”O’zbek tilida so’z urg’usi” (1960), ”o’zbek tili 

unlilari” (1968), ”O’zbek tili sonorlari” (1980) kabi monografiyalari bosilib chiqdi. 

 

O’zbek tili grammatikasi ancha tugal o’rganilgan E.D. Palivanov, 

A.N.Kononov va boshqa rus olimlarining umum turkologik va o’zbek tili 

grammatikasi bo’yicha yozgan asarlari bu sohada olib borilgan tadqiqotlar uchun  

nazariy va ilmiy-metodik asos bo’lgan. O’zbek tili grammatikasi bahsining rivojida 

A.G’ulomov, U.Tursunov, F.Kamolov kabi olimlar katta rolp o’ynaydi. 

 

O’zbek tilshunosligida grammatik tadqiqotlar so’z tarkibi,  

---

 

23

so’z yasalishi, so’z turkumlari va sintaksis bo’yicha olib borildi.  

 

O’zbek tilida so’z tarkibi masalalariga oid tadqiqotlardan so’zlarning 

morfologik tarkibi (O.Kosimxo’jaeva), qo’shma  so’z (B.Madaliev), juft so’z 

(N.Abduraxmonov) bo’yicha amalga oshirilgan  ishlarni ko’rsatish mumkin. 

 

S.Usmonov o’zbek tilida birinchi bo’lib «Umumiy tilshunoslik» (1972) 

darsligini yaratdi. 

 

So’z  yasalishi - o’zbek tilshunosligining max                sus sox                asi. 

Bu sox                aning sistemali o’rganilishi A.G’ulomovning ilmiy 

tadqiqotlaridan boshlandi. U 1957 yilda «O’zbek tilida so’z yasalishi tarix             

iy problemalari» degan  temada doktorlik dissertasiyasi yoqladi. A.G’ulomov 

o’zbek tili bo’yicha bir qancha darslik va qo’llanmalar yozdi, monografiyalar 

yaratdi; akademik grammatikani yozishda etakchi avtorlardan biri sifatida ishtirok 

etdi. 

 

O’zbek tilida so’z yasovchi va forma yasovchi affikslar bo’yicha kandidatlik 

dissertasiyalari himoya qilindi. (YO.Tojiev, M.Jo’raboev, A.Berdialiev).  

So’z turkumlari bo’yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarning tematikasi ancha 

keng. O’zbek tilida ravish (S.Fuzailov), numerativ so’zlar  (P.Hamdamov), son 

(S.Nizomiddinova) bo’yicha kandidatlik dissertasiyalari himoya qilindi: 

ko’makchilar (X. Berdiyorov), undalma (A.Sayfullaev), tasviriy so’zlar (R. 

Kuyg’urozev), kelishiklar (R.Rasulov, O.Oripov, T.Inoyatov), egalik 

(S.Asliddinov), ish-amal va holat nomlari (F.Isxoqov), fe’l darajalari (S.Ferdaus), 

fe’l zamonlari (A.Suleymonov, J.Jo’raeva), fe’lning funksional formalari 

(S.N.SHox nazarova) maxsus tadqiqotlar ob’ekti bo’ldi. 

A.Xojiev 1968 yilda o’zbek tilida to’liqsiz fe’l bo’yicha doktorlik dissertasiyasi 

himoya qildi. U 1975 yilda nashr etilgan akademik grammatikani yozishda ishtirok 

etdi; “Ko’makchi fe’llar” (1966), “To’liqsiz fe’l” (1970) monografiyalarini, 

“O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati” (1974) asarini yaratdi. 

Sintaktik tadqiqotlar gap va uning bo’laklari, qo’shma gap sintaksisi 

masalalari bo’yicha olib berildi.O’zbek tilida gap va uning mohiyati 

A.G’ulomovning “Sodda gap” (1955) monografiyasida birinchi bor atroflicha 

yoritildi. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari (X.Ismatullaev), so’roq gap 

(A.Ahmedov) max                sus o’rganildi, nominativ gap (X .G’ofurov), majhud 

konstruksiya (M.Mujdaboev), deb ravishdoshining sintaktik funksiyalari 

(M.SHaripov), sabab munosabatining ifodalanish yo’llari (S.G’oyibov) bo’yicha 

tadqiqotlar olib borildi. I.Toshaliev “Hozirgi o’zbek adabiy tilida kiritma 

konstruksiyalar” (1976) monografiyasini e’lon qildi. 

I.Rasulov o’zbek tilida bir sostavli gaplar bo’yicha qator asarlar yozdi, 1974 yilda 

“Hozirgi o’zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” monografiyasini bostirib 

chiqardi. Oradan bir yil o’tgach, shu mavzuda doktorlik dissertasiyasi yoqladi. 

I.Rasulov-o’zbek tili bo’yicha oliy o’quv urtlari studentlari uchun yozilgan bir 

qancha darslik va qo’llanmaning avtorlaridan biri. 

A.Safoev-o’zbek tilida gap bo’laklari bo’yicha ko’zga  ko’ringan  mutax             

assislardan biri. U “O’zbek tilida gapning bosh bo’laklari” (1958), “Hozirgi o’zbek 

tilida gapning (bosh bo’laklari) semantik-sintaktik jihatdan bo’linishi” (1976) 

---

 

24

monografiyalarini yozdi. 1969 yilda “Hozirgi o’zbek tilida sodda gapning ikkinchi 

darajali bo’laklari” degan temada dektorlik dissertasiyasini himoya qildi.  

Qo’shma gap-o’zbek tilining qizg’in o’rganilayotgan sohalaridan biri. 

O’zbek tilida shart va to’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar (A.Azizova), 

payt ergash gapli qo’shma gaplar (A.Ma’rufov), to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma 

gaplar (X.Rustamov), bir necha ergash gapli qo’shma gaplar (E.Azlarov) bo’yicha 

kandidatlik dissertasiyalarini yoqlashdi. 

O’zbek tili punktuasiyasi bo’yicha qator qo’llanmalar yaratildi.  X             

.G’oziev o’zbek punktuasiyasi tarixiga oid bir qancha asar yozdi. K.Nazarov 

“O’zbek tili punktuasiyasi asoslari” (1971), “Tinish belgilari va yozma nutq” 

(1974), “O’zbek tili punktuasiyasi” (1976) qo’llanmalarini bostirib chiqardi. 

O’zbek tili-serdialekt va sersheva tillardan biri. Uning dialektik sostavi keng 

planda o’rganildi.  

O’zbek tilshunosligida dialektologik tadqiqotlar bir necha yo’nalishda olib 

borildi. 

Ko’p dialektologlar o’zbek tilining muayyan joylarga bog’liq shevalarini 

o’rgandilar. Bu yo’nalishdagi tadqiqotlarning dastlabki namunalari E.D.Polivanov 

(Toshkent shevasi), K.K.Udaxin (Qorabuloq, Vodil shevalari) tomonidan yaratildi. 

M.Mirzaev 1965 yilda “O’zbek tilining Buxoro gruppa shevalari” degan 

temada doktorlik dissertasiyasi himoya qilindi. U o’zbek tili shevalari va boshqa 

masalalar bo’yicha bir qancha ilmiy asar yaratdi, oliy o’quv urtlari uchun o’zbek 

tili bo’yicha darslik va qo’llanmalar yozishda ishtirok etdi. 

Adabiy til va shevalarning o’zaro munosabati o’zbek tilshunosligining 

aktual problemalari qatoriga kiradi. SH.SHoabdurahmonov 1963 yilda “O’zbek 

adabiy tili va o’zbek xalq shevalari” temasida doktorlik dissertasiyasi himoya qildi. 

SHu nomda monografiyasi ham nashr etildi. 

O’zbek tilshunosligida tarixiy tematika, asosan, o’tmish yozma yodgorliklari 

tilini, ayrim grammatik kategoriyalarining rivojlanish tarixini va o’zbek adabiy 

taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish bilan bog’lik bo’ladi. 

Bir guruh tilshunoslar X1-X Sh asrlarda yaratilgan yozma yodgorliklarni 

lingvistik o’rganish bilan shug’ullandi. Usuf  Xos Xojib  “Kutadg’u bilik” 

asarining tili (K.Karimov), Ahmad Ugnakiy “Xibbatul xaqoyiq” asarining tili  

(K.Mahmudov) bo’yicha kandidatlik dissertasiyalari himoya qilindi. 

O’zbek tilshunosligida tarixiy tematikaning muhim yo’nalishlaridan biri 

grammatik kategoriyalar taraqqiyotini o’rganish bilan bog’liq bo’ldi.  J.Mux             

torov 1971 yilda “O’zbek tilida sifatdosh formalarning rivojlanish tarixi” degan 

temada doktorlik dissertasiyasi himoya qilindi. 

O’zbek tilini boshqa tillarga taqqoslab o’rganish ma’lum tarixga ega. 

O’zbek va fors-tojik tillarining o’zaro munosabatiga juda qadimdan e’tibor 

qilingani ma’lum. Alisher Navoiy o’zining “Muxokamat-ul lug’atayin” asarida 

eski o’zbek va fors-tojik tillarining poetik imkoniyatlarini bir-biriga taqqoslagan. 

Bu asar o’zbek tili semantikasi va stilistikasining solishtirma-tipologik 

masalalariga bag’ishlangan birinchi jiddiy asardir. 

---

 

25

O’zbek va rus tillarining o’zaro solishtirib o’rganishining birinchi ilmiy 

namunasi E.D.Polivanov yaratdi. 

O’zbek adabiy tilining ilmiy-akademik tasviriga bag’ishlangan asar “Hozirgi 

o’zbek adabiy tili” nomida G.A.Abduraxmonov tahriri ostida 1965 yilda qaytadan 

nashr etildi. Ikki tomdan tashkil topgan bu asarning birinchi tomida o’zbek adabiy 

tilining fonetik sistemasi, lug’at sostavi va morfologik tuzilishi yoritildi, ikkinchi 

tomida esa o’zbek adabiy tilining sintaktik qurilishi tavsiflandi. 

 

HOZIRGI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI MAVZUSI 

BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI 

1.O’zbek tilshunosligida turkologiya bo’yicha qaysi olimlar 

 

shug’ullandilar? 

 

2.Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligining qaysi sohalari keng rivojlandi? 

 3.O’zbek 

tilshunoslari 

turkologiya fanining rivoji uchun qanday hissa 

qo’shdilar? 

 

4.O’zbek tilshunosligining so’nggi utuqlari haqida nimalarni bilasiz? 

5.

 

O’zbek tilshunoslari turnologiya fanining rivoji uchun qanday hissa qo’shdilar? 

6.

 

O’zbek tilshunosligining so’nggi utuqlariga misollar ayting? 

7.

 

O’zbek tilshunosligida mazmuniy yo’nalishnign vujudga kelishi. 

8.

 

O’zbek tilshunosligida sistem tadqiqotlar. 

9.

 

O’zbek tilshunosligining etakchi olimlari. 

10.

 

O’zbek tilshunosligining turkologiyadagi o’rni. 

 

TAYANCH   ATAMALAR: 

1.O’zbek turkologlari. 

2.O’zbek tilshunosligining maktablari. 

3.O’zbek leksikografiyasi. 

4.Tarixiy tilshunoslik. 

5.Qiyosiy tilshunoslik. 

6.Tarixiy-qiyosiy tilshunoslik. 

 

ADABIYOTLAR: 

1.A.Nurmonov va boshqa. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. 

Toshkent. “FAN” 1992 yil. 

2.N.Mahmudov.ANurmonov. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent 

o’qituvchi. 1995 yil. 

3.O’zbek tili grammatikasi 1-11 tomlar. 

4.I.Qo’chqortoev. Turkiy filologiyaga kirish. Toshkent. 

 

 

 

 

 

 

---

 

26