Microsoft Word turk fil kir10. doc

 

7-MAVZU:   OLTOY VA XUN DAVRI 

REJA: 

1.

 

Oltoy davri xaqida 

2.

 

Mangol tilining umumiyligi, hozirgi turkiy tillarning qaysi birida saqlanmoqda? 

3.

 

Ural – Oltoy tillarining genetik qarindoshligi xaqida. 

4.

 

Turkiy tillarning xronologik ramkadagi fan tomonidan aniqlanmagan eng  

      qadimgi rivojlanish davri- bu oltoy til muomala davri edi. 

5. Xunlarning antropologik tuzilishi xaqida 

6.Xunlarning xayoti va yashash tarzi 

7.Xunlarning madaniyati va dini 

8.Xunlarning tili va yozuvi 

9.Xunlarda ijtomoiy tuzum 

 

 

«…Mongol tili turk va to’ngus tillari bilan» – deb yozgan edi akademik 

B.YA.Vladimirsov, -shartli ravishda oltoy tili deb ataladigan yagona umumiy 

bobga ega. 

 

Oltoy tili alohida holda ma’lum emas, lekin oltoy tillari mongol, turk to’ngus 

tillari oltoy tillari rivojlanishi prosesida paydo bo’ladi. 

 

Shunday qilib hozirgi zamon turk , mongol, to’ngus tillarida fonetik, leksik 

va grammatika qirrallari saqlangan umumiy qadimgi til mavjud bo’lib deb 

hisoblanadi.  

 

Ushbu guruh til gruppasi rivojlanishda oltoy davri fanda alohida 

ko’rsatilmagan. Hatto, tarixiy yodgorliklarda til yodgorliklarida ham bu davr 

xalqlari, tillari haqida aniq ma’lumot berishi mumkin bo’lgan biror narsa 

kelmagan. Bu davr tillari haqida va ularning qirralari haqida biz solishtirma – 

(qiyosiy) tarixiy metodning gipotetik qayta tiklash bilan hozirda hayot bo’lgan va 

yo’q bo’lib ketgan tillarni qadimiy elementlaridan bilib olamiz. 

 

Bular ancha keyin tillarni ikki katta gruppaga deferensaniya bo’lib ketganini 

ko’rsatadi. Bular hozirgi zamonda: bir tomondan to’ngus-manchjur va ikkinchi 

tomondan turk-mongol til gruppalaridar. 

 

Differenisiasiya belgilarining eng qadimgi va harakterli tomonlaridan biri 

shuki-kuzatilgan tillarda hozirgi zamon tillarida fonetik undoshlarining o’x             

shashligi ya’ni to’ngus bilan manchjur tillarining undoshlari mongol-turk 

undoshlariga o’xshashligi mos kelishidir. Ba’zi bir turk tillarida saqlanib qolgan 

oltoy til muomila davri boshqa tillar bilan qadimdan bog’lanishi bor. Bu tillarga 

yoqut, xoqas, boshqirtlar kiradi. To’ngus tilidagi (chutin) manchjur tilidagi (gusin) 

bilan o’x shash, mongollarda (guchin) deyiladi. (bu 30 degani) Manchjur tilidagi (x             

usin), mongol tilidagi (kuchin), oltoy tilida (kuch), xokaslarda (kus), yoqut tilida 

(kuus), boqirt tilida (kos), deiladi. Oxirgi misollarimiz shuni ko’rsatadiki, yoqut, x             

---

 

34

okos, boshqirt tillari bilan, to’ngus-manchjur tillari bilan qadimdan yaratilish 

mobaynida genetik bog’lanish bo’lgan. 

 

Chuvash va boshqa turk tillarida o’xshashlikni taqqoslaymiz. M, (chor) 

chuvash tilida «komno» (boshqa tillardagi tiz: tize: diz:dize) chuvash tilidagi 

(cheren) nogotp (tirnoq) dir. Ko’p xollarda turk tili bilan chuvash tili esa mongol 

tili bilan yaqinlashadi. 

 

Oltoy davrida turk tillarini rivojlanishi shunday harakatlanadiki, birinchidan, 

mongol, turk, to’ngus-manchjur tillarida dif-si yagona umumiy tilga birlashadi, 

ikkinchi tomondan esa o’sha yagona tilni ikkiga bo’lishgan. 1.Turk-mongol va 

2.To’ngus-manchjur tillariga bo’linadi. Bu bo’limlarni har bittasi o’zini dif-siyasi 

holatida o’zini fanatik, grammatik belgilariga ega bo’ladi. 

 

Oltoy davriga to’ngus-manchjur guruhlarini o’zinigina emas,balki turk va 

mongol tillarining ikki mustaqil gruppaga ajratish prosessini ko’rsatadi. 

 

Hozirgi mongol tillarida ko’rsatilishicha bir tomondan turk tillari, ikkinchi 

tomondan fonetik belgilari harakterlanadi mongol va turk tillaridagi 

differensiyalashga (rotasizm) va (lambdaizm) ni qirg’izish mumkin. Mongol 

tilidagi undoshlar r va l turk tilidagi undoshlar z va sh va l ni saqlanishi alohida, 

faqat qadimgi va hozirgi chuvash tillariga kiradi. 

 

Ko’p xollarda fonetik o’xshashliklar t-s, ch-sh hozirgi turk tillarida yoqut, 

xokas, bashqird qadimgi umumiy fonetik, to’ngus-manchjur chiziqlarini saqlagan. 

 

Mongol tili umumiyligi hozirgi turkiy tillarning birida saqlanmoqda, ya’ni 

chuvash tilida. 

 Misol. 

Chuvash t. r                                    boshqa turk tillarida z     

varam                                    « uzun» 

 

uzun 

varax                                     «dolge» 

 

uzuq 

ier                                 

«sled» 

 

iz 

ker                                        «kuz»  

 

kuz 

par                                        «led»   

 

buz 

tir                                          «kanizivatp» 

diz 

xer                                        «kiz»   

 

kiz 

xur                                        «gusp» 

 

kaz 

xuran                                     «kotelp» 

 

kazan 

cher                                        «koleno»   

diz 

                                              «chertilp»   

siz 

ser                                         «seditp» 

 

so’z 

shur                                       « boloto»   

saz 

ser                                         « sto-uz»   

yuz 

sul                                         « yil»  

 

yash //  jas 

pilek                                     «besh» 

 

bii // bes 

tel                                          «vremya»   

tush// tus 

                                              «selp» 

    telek                                        «son» 

 

 

tush // tus 

xel                                        «zima» 

 

kish // kis 

---

 

35

chul                                        «kamenp»   

tash// tas 

                            

 

   

 

 

tosh     

shal                                        «zub» 

 

tish// tis 

alak                                        «dverp» 

 

eshiq// esiq 

gelt                                              «slushatp» 

eshit// esit 

 

Chuvash tili  R.      Boshqa turk tillarida z. 

      r-z  l-sh           bog’lanishlari shu bilan izohlash 

mumkin-ki, ular nafaqat xos, balki boshqa turk tillarida ham ham uchrashi 

mumkin. Bu belgilar turk tilini leksikasida tarixiy sinonimlar holatida yoki boshqa  

so’zlar x olatida uchrashi mumkin. 

 

Qadimgi  r  turk tillarini ichidagina emas, boshqa turk tillarini ichida ham z 

ga o’xshashdir, faqat bulargina emas yana  r  d    va    y  undoshlariga  ham  o’x             

shashdir. Bu turk tillarini keyingi rivojlanishida alohida belgilari differensasiya 

mobaynida turk tillarini nechta alohida gurux                lar tashkil qilingan. 

Chuvash tili                                    boshqa turk tillarda 

shar   -siy- 

ura   -ayak-  ayoq 

varan 

  -ayan- 

 

keru   -kuyyov- 

 zyatp 

sar 

   -yay- 

  yoy 

taran 

  -toy- 

  taran 

xuran 

  -kayinp 

kayin 

 

 

Ural tillari oilasi fin-ugor va samodiy tillarini o’z ichiga oladi. Bu tillarda 

gaplashuvchi xalqlarning dastlabki vatani Ural tog’lari atrofi deb faraz qilinadi. 

Shu tufayli bu tillar Ural tillari nomi bilan uritiladi. Hozir Sibirda yashovchi xanti, 

mansi, ichonasanlar, Volga bo’yida yashovchi mordva, marilar, komi ASSRda 

yashovchi komi, udmurtlar, Boltiq bo’yida yashovchi eston, karelp finlar va 

Markaziy Evropadayashovchi vengerlar Ural tillari oilasiga mansub tillarda 

so’zlanadilar. 

 

Oltoy tillari ham uchta katta gruppasini o’z ichiga oladi: turkiy tillar, 

mo’g’ul tillar, to’ngus tillari. Bu tillarda hozirda asosan Osiyo qit’asining Sibir, 

Mo’g’iliston SHarqiy-shimoliy Xitoy, O’rta Osiyo, Volga bo’yi, YAqin SHarq, 

Kavkaz territoriyalarida yashovchi xalqlar gaplashadilar. 

 

Ural va Oltoy tillari strukturasida anchagina o’xshashlik mavjud. Bular 

quyidagilar: 

1.

 

Bu tillar aglutinetiv tipdagi tillar bo’lib, ularda affiks va asos aniq 

chegaralanadi, o’zak so’z-formaga teng keladi, har bir grammatik manoni 

boshqa-boshqa forma yasovchi affiks ifodalaydi. 

2.

 

Bu tillarning deyarli barchasida singarmonizm u yoki bu darajada mavjud, 

bu fonetik hodisa Xind-Evropa, hamit –semit kabi til oilalarida uchramaydi. 

3.

 

Qarashlilik maxsus grammatik kategoriya bilan ifoda etiladi. 

4.

 

Grammatik rod kategoriyasi mavjud emas. 

---

 

36

5.

 

Bir tipli turlanish xususiyatiga ega (ya’ni ot, sifat, olmosh kabi so’zlar 

turkumlari hammasi bir xil turlanadi), Xind Evropa tillarida, masalan rus 

tilida bu so’z turkumlari turlanishda o’zaro farqlanishi bilan birgalikda, bir 

turkumning o’zida uch xil turlanish formalari sistemasi mavjud. 

6.

 

Xind-Evropa tillaridagi predlog funksiyasi bu tillarda ko’makchilar bajaradi. 

7.

 

Aniqlovchi bilan aniqlash o’zaro sonda moslashmaydi (bundan fin-ug’or, 

to’ngus-manchjurlar tillarining ayrimlari mustasno). 

 

OLTOY DAVRI MAVZUSI BO’YICHA NAZORAT SAVOLLARI: 

1.

 

Oltoy davriga xos asosiy belgilari hozirgi qaysi turkiy tillarda saqlanadi? 

2.

 

Oltoy davrining o’ziga xosliklari. 

3.

 

Oltoy tillari nechta til guruhini tashkil etdi? 

4.

 

Oltoy tillariga xos umumiy xususiyatlarni sanab bering? 

5.

 

Oltoy tillariga xos leksik xususiyatlar. 

6.

 

Bu tillarda singormanizm qaysi darajada saqlangan? 

7.

 

Oltoy tillarini tashkil etuvchiguruhlar. 

8.

 

Ural va Oltoy tillari tuzilishidagi o’xshashliklar. 

9.

 

Oltoy tillari vakillarining geografik joylashuvi. 

10.

 

 Mavzu bo’yicha hulosa chiqaring. 

 

TAYANCH ATAMALAR 

1.

 

Oltoy davri 

2.

 

Mongo’l tillari 

3.

 

To’ngus-manchjur guruhi 

4.

 

Oltoy tillari guruhlari 

5.

 

Singormanizm. 

 

ADABIYOTLAR 

1.

 

Qo’chqortoev I. Turkiy filologiyaga kirish. T. «O’qituvchi» 1984 y. 

2.

 

Baskakov N.A. Vvedenie v izuchenie turskixyazqkov. M.1960 g. 

3.

 

SHayxulov N.G. Vvedenie v izuchenie Altayskixyazqkov. Uchebnoe posobie 

po speskursu. L. 1970 g.