Meneral tógin islep shiǵariw kárxanalarinda óndiristi shólkemlestiriw

2. Mineral tóginler islep shıǵarıw sanaatı

Mámleketimiz iri anorganik ximiya sanaatına iye. Sheki onimdiń kópligi jetekshi ximiya sanaatı kárxanaları - Almalıq “Ammofos” islep shıǵarıw birlespesi, Chirchiq elektrokimyo islep shıǵarıw birlespesi, Navaiy “Azot” islep shıǵarıw birlespesi hám qatar basqa ximiya kárxanaların payda etiw imkaniyatın jarattı. Házirde ximiya sanaatı rawajlanǵan aymaqlar - Almalıq, Chirchiq, Ferǵana, Qo'qon, Navaiy sıyaqlı iri ximiya sanaatı orayları islep turıptı. Bilgenimizdey, jerden uzaq paydalanıw nátiyjesinde odaǵı azıq elementleri muǵdarı azayıp baradı. Jerdiń azıq elementleri muǵdarın asırıw ushın oǵan tóginler kórinisinde elementlar kirgiziw pikiri XvIII asirde payda bolıp, buǵan baylanıslıǵı dáslepki izertlew hám sheshimler 1840 jılda Yu. Libox tárepinen baslanǵan. Házirgi waqıtta tóginler, olardı islep shıǵarıw hám olardan aqılǵa say paydalanıw ximiya páni hám sanaattıń eń tiykarǵı wazıypalarınan birine aynalǵan. Atap aytqanda, “Maksam-Chirchiq” ashıq aksiyadorlik jámiyetinde islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw hám texnikalıq qayta úskenelew esabınan karbamid islep shıǵarıw jılına 270 mıń tonnaǵa jetkizildi. “Dıyxanobod kaliy tóginleri zavodi” unitar kárxanasınıń ámeldegi islep shıǵarıw quwatları 20 mıń tonnaǵa ko'paytirildi. “Navaiyazot” ashıq aksiyadorlik jámiyetinde respublikamız elektrtexnika sanaatın rawajlandırıw hám de alternativ energiya dáreklerinen paydalanıw ushın zárúr bolǵan texnikalıq kremniy óndiriwshi jańa “Uz-COR silicon” qospa kárxanası jumısqa túsirildi. Kompaniya kárxanalarında mineral tóginler, jasalma talshıq, polimer materiallar, energetika, ximiya, taw-kán sanaatı ushın zárúr bolǵan ximiyalıq reagentlar, ósimliklerdi qorǵaw quralları, defoliantlar, paxta egiwde qollanılatuǵın plyonkalar islep shıǵarılıp atır. Bunda jáhán bazarında mineral tóginlerge bolǵan talaptı inabatqa alǵan halda, mámleketimizdegi ámeldegi shiyki zat resurslarına saldamlı itibar qaratılıp atır. Fermer xojalıqlarına agrokimyo xızmetlerin kórsetetuǵın “Awılxo'jalikkimyo” aymaqlıq aksiyadorlik jámiyetleri tárepinen de úlken jumıslar ámelge asırıldı. Atap aytqanda, mineral hám organikalıq tóginler islep shıǵarılıp, fermer xojalıqlarına jetkezip berildi. 2013-jılda “O'zkimyosanoat” mámleket aksiyadorlik kompaniyası mámleketimiz ilimiy-izertlew institutları hám joqarı oqıw orınları menen sheriklikte 11 innovatsiya joybarın ámelge asırıw, atap aytqanda, import ornın basatuǵın qurallar hám preparatlar islep shıǵarıwdı qaratıp atır. Ótken dáwir dawamında ximiya sanaatın rawajlandırıw maqsetinde ámelge asırılǵan keń kólemli jumıslar nátiyjesinde 2012-jılda kompaniya kárxanaları tárepinen 1, 2 mıń tonnadan zıyat azot, fosfor hám kaliy mineral tóginleri islep shıǵarıldı. Bul 2011-jıldıń sol dáwiri menen salıstırıwlaganda talay ko'p bolıp tabıladı.

Jer sharı maydanınıń 10% ga jaqın bólegine awıl xojalıq eginleri egiledi. Egin maydanlarınıń bunnan keńeytiwdiń ılajı joq. Biraq planetamız xalqı to'xtovsiz ósip barıp atır, olardı azıq-túlik menen támiyinlew ushın hasıldarlıqtı jáne de asırıw zárúr. Bunıń eń zárúrli jollarınan biri mineral tóginlerden paydalanıw bolıp tabıladı. Tógin bul ósimlikler azıqlanıwın jasılashga hám topıraq ónimliligin asırıwǵa mólsherlengen element. Mineral tógin dep, quramında ósimlikti rawajllanishi hám topıraq ónimliligin asırıw ushın zárúr bolǵan element saqlawshı, turaqlı hám joqarı ónim alıw maqsetinde paydalanatuǵın duzlar hám basqa anorganik, sanaat hám qazilma ónimlerge aytıladı. Ósimlik toqımalarınıń payda bolıwı, onıń ósiwi hám rawajlanıwda 70 ten artıq ximiyalıq element qatnasadı. Olardan eń tiykarǵısı uglerod, kislorod hám vodorod bolıp, ósimlik qurǵaqlay massasınıń 90% ni quraydı ; olardan eń tiykarǵısı uglerod, kislorod hám vodorod bolıp 'simlik kórik massasınıń 90% ni quraydı ; 8-9% ni ósimlik massasın bolsa azot fosfor, kaliy, magniy, altıngugurt, natriy, kalsiy quraydı. Bul on dana element makroelementlar dep ataladı. Qalǵan 1-2% I bar, temir, mıs, marganes, rux, molibden, kobalt hám basqalardan ibarat esaplanadi. Bular ósimliklerge júdá kem muǵdarda (0, 001-0, 0001%) kerek boladı. Sol sebepli olardı mikroelementlar dep ataladı. Ósimlikler bul elementlerden uglerod, kislorod hám vodoroddıń kóp bólegin hawa hám suwdan alsa, qalǵanların topıraqtan aladı. Ósimlik alǵan elementleriniń kóplegen bólegi topıraqqa qaytmaydi, ónim menen alıp shıǵıp ketiledi. Mısalı, 1 tonna mákke 14 kg azot, 2, 5 kg fosfor, 3, 5 kg kaliy, 1, 5 kg altıngugurtni topıraqtan ózi menen birge alıp ketedi. Topıraq elementleriniń talay bólegi suw menen juwılıp ketedi hám topıraq komponentleri menen óz-ara tásirlesip ósimlik ózlestira almaytuǵın jaǵdayǵa keledi. Nátiyjede egiletuǵın jerlerde ósimlik azıǵı deficitligi payda boladı, topıraq ónimliligi azayıp ketedi. Eger áne sol joǵatılǵan elementler ornı topıraqqa tóginlew menen to'dirib turılmasa, hasıldarlıq keskin azayıp ketedi. Eger Ózbekstanda bul sanaat túrleriniń keń rawajlanǵanlıǵın itibarǵa alsaq, bul tarawlar boyınsha islep shıǵarıwdı házirgi zaman dárejesinde shólkemlestiriw hám ámelge asırıw ushın ximiyalıq bilimge iye bolǵan kóp sanlı jas qánigeler kerek bolıp, olardan ximiya hám ximiyalıq texnologiya tiykarların tereń iyelew talap etiledi. Respublikamizning qatar wálayatlarındaǵı sheki onim múmkinshilikleri ximiya sanaatın rawajlandırıw, xalıq xojalıǵı hám awıl xojalıǵı salasında úlken talap hám mútajlikke iye bolǵan ónimlerdi islep shıǵarıw múmkinshiligin beredi. Respublikamızda azotli tóginler: azotli tóginler quramındaǵı azot túrli birikpeler: erkin ammiak, NH4+, NO ionları hám aminoguruh -NH2 formalarında bolıwı, qattı azotli tóginler retinde ammoniy nitrat, ammoniy sulfat hám ammoniy fosfatlari, kalsiy nitrat, natriy nitratlar jaǵdayında olar tiykarında alınatuǵın aralas hám quramalı tóginlerdi sonıń menen birge, suyıq azotli tóginler retinde suyıq ammiak, isenimler, duzlardıń suwdaǵı eritpeleri, karbamid, ammoniy fosfatlarini islep shıǵaradı. Azot elementi ósimlik hám haywanot áleminiń hasası bolǵan belok hám turmıs ushın zárúr xlorofill elementları quramına kiredi. Azotning topıraqtaǵı tábiy birikpelerin ósimliktiń azotga bolǵan zárúriyatın tolıq támiyinley almaydı. Usınıń sebepinen, topıraqtı azotli tóginler menen úzliksiz túrde tóginlab turıw kerek. Azotli tóginlerden natriy nitrit NaNO3, kaliy nitrat KNO3, kalsiy nitrat Ca (NO3) 2, ammoniy nitrat NH4 NO3, ammoniy sulfat (NH4) 2 SO4 hám mochevina CO (NH2) 2 azotning ózimliklar ózlestira alatuǵın hám suwda jaqsı eriytuǵın birikpeler bolıp tabıladı. Bular qattı tóginler bolıp tabıladı. Azotli suyıq tóginlerde azot kóp boladı. Mısalı, suyıq ammiakda 82% azot bar, ammiaklarda (ammoniy duzlarınıń ammoniy nitrat, kalsiy nitrat hám basqalardıń ammiakdagi eritpelerinde 35-45% azot boladı. Házirgi waqıtta islep shıǵarılıp atırǵan suyıq tóginler suyıq ammiak, ammiakli suw, ammiakatlar hám quramalı suyıq tóginler bolıp tabıladı. Tógin óndiriste házirgi kúnde:
-ádewir tonna tóginler tasıw processinde ısırap boladı, sol maqsette tógin tasıw menen baylanıslı kóliklerdi, tóginlerdi qabarǵan jerlew túrlerin jetiliskenashtirish hám suyıq tóginlerdi trubalar arqalı jetkiziw usılların islep shıǵıw ; -tóginlerdiń sapasın asırıw, olardaǵı azıq elementleri muǵdarın kóbeytiw, ápiwayı tóginler ornına kompleks tóginlerden paydalanıwdı keńeytiw, quramında mikroelementlar menen birgelikte, biostimulyatorlar tutqan túrlerin islep shıǵarıw ; aste menen ózlestiriletuǵın hám konsentrlangan suyıq fosfatli tóginler islep shıǵarıw menen jumısshı kúshi hám ekonomikalıq puxtalıq máselelerin sheshiw. Prolongirlangan (karbamiddiformaldegid) hám sırtı polimer elementlar menen kopsuslangan tóginler túrin islep shıǵarıw hám kóbeytiw;
-topıraq hám tógin quramındaǵı azot elementiniń joǵalıp ketiwi (denitrifikasiya) ni ingibitorlar tásirinde kemeytirtuvchilarni islep shıǵarıw ;
Polimikroelement azot, fosfor, kaliy, magniy, bar, rux, molibden, marganes, mıs) lar saqlaǵan kompleks tóginler islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwden ibarat. Respublikamızda tóginler hám olardı islep shıǵarıw máseleleri menen O'zabekiston Respublikası pánler akademiyası akademigi M.N.Nabiyev (1913-1992) basshılıǵında natiyjelili tóginler óndiristiń jańa texnologiyası hám usılların jaratqan, o'gitlar ximiyası hám texnologiyası salasındaǵı ullı ózbek ilimpazlardan biri bolıp tabıladı. Nabiyev baslıqlıǵında fosfatlarni nitrat kislota menen qayta islep, jańa kompleks tóginler alıwǵa muvaffaq bolındı. Ápiwayı hám ekilemshi superfosfatlar sapası talay jaqsılandi. Onıń baslıqlıǵında ammoniylashtirish usılı menen Qoratog' fosfatlari tiykarında superfosfatlar alıw texnologiyası islep shıǵılıp, kem uwlı zatlı defoliantlar islep shıǵıldı hám awıl xojalıǵına engizildi. Áyne waqıtta O'zRFA Ulıwma hám organikalıq bolmaǵan ximiya institutında M. N. Nabiyev basshılıǵında tiykar salınǵan iri bólimde onıń shákirtleri akademikler S. A Toqtayev, B. M. Belgov, professor Sh. S. Namazov ximiya pánleri doktorı A. Erkayev sıyaqlı belgili ilimpazlar hám olardıń shákirtleri aktiv izertlewler aparıwayapti. Olardıń izertlewleri nátiyjeleri Chirchiq, Samarqand, Navaiy, Qo'qon mineral tóginler zavodlarında qollanılıwı sebepli kóp tonnalı ónimler islep shıǵarılıp atır hám respublikamız ekonomikasına salmaqlı úles qosılayapti. wálayatımızdaǵı qolay investisiyaviy ortalıq, isbilermenlerge jaratılǵan shárt-sharayat shet aymaqlarǵa sanaattı alıp kirisiwde qol kelip atır. Bunı Navaiy erkin industrial -ekonomikalıq zonada iskerlik baslap atırǵan jańa islep shıǵarıwlar mısalında kóriw múmkin. Bilgenimizdey, mámleketimiz sanaatında “Navaiyazot” ashıq aksiyadorlik jámiyeti de jetekshi buwınlardan biri esaplanadı. Bunnan salkam 50 jıl burın shól bag'rilab qurılǵan kárxana búgin islep shıǵarap atırǵan 130 túrdegi ximiya ónimlerin Kitay, Rossiya, Kazaxstan, Iran, Pakistan, Turkmenistan hám Baltiqbo'yi mámleketlerine kirip qılıp atır. Ǵárezsizlik jıllarında texnikalıq modernisaziya qılıw, máhellestiriw programmanıń tabıslı ámelge asırıp keliniwi nátiyjesinde iskerlik túrleri jáne de kengaydi. Islep shıǵarıw sexları zamanagóy texnologiyalar tiykarındaǵı úskeneler menen úskenelestirildi. Kárxananıń jıllıq islep shıǵarıw quwatı da asdı. Bıltır ammiak islep shıǵarıw sexining 1-, 2-qabatları qayta rekonstrukciya etildi. Nátiyjede bir sanaatda awıl xojalıǵı ushın asa zárúrli bolǵan mineral tógindiń shiyki zatı esaplanǵan 39 tonna ammiak islep shıǵarıw quwatına erisildi. Molekulyar haldaǵı azot tiykarınan atmosferada azot topıraq gumuslarida hám tiri organizimlar quramında tarqalǵan. Bilgenimizdey, ósimliktiń túbir sisteması azotni NH4+ ionı hám NO3- ionı formasında ózlestiredi. Olar topıraqtaǵı azot ulıwma muǵdarınıń 1% ga jaqinın quraydı. Ósimlikler azotni topıraqqa tiykarınan ósimlik japıraqları hám basqa qaldıqlar formasında qaytaradı, yaǵnıy organikalıq azot formasında. Topıraq azoti tiykarınan gumus formasında boladı. Ósimlik gumusni ózlestira almaydı. Eger gumusni ózlestira alǵanda edi, azot ósimliklerge uzaq jıllarǵa shekem jetkilikli bo'lar edi. Biraq organikalıq azot (gumus azoti) dıń mikroorganizimlar tásirinde minerallanıw procesi júdá tómen baradı, sol sebepli de topıraq mineral azotga jarlı boladı. Gumusning minerallasıw sxeması ulıwma halda quydagicha boladı. Gumus hám bóleklenmegen beloklar®Aminokislotalar®NH3, NH4+®NO2-®NO3-Organikalıq azotning ammiaka aylanıwı hám ammoniy brikmalari ammonifikasiya procesi dep ataladı. Bunda diaminlanish reaksiyası nátiyjesinde amminogruppa ajralıp shıǵadı. Bul process topıraqtıń ammonifikasiyalovchi mikroorganizimlari tásirinde baradı. Ammiak yamasa ammoniy ionlarınıń nitratqa aylanıw procesi nitrifikasiya dep ataladı. Bul process nitrifikasiyalovchi bakteriyalardıń turmıs iskerligi nátiyjesinde baradı. Ammonifikasiya hám nitrifikasiya nátiyjesinde azot topıraq tásirinde joǵalmaydı. bálki organikalıq formadan anorganik (mineral ) formaǵa ótedi tek. Biraq topıraqtaǵı azot baribir úsh aǵıs menen joǵaladı, birinshisi materiallıq ósimlikler óniminiń biomassasi topıraq azoti joǵalıp ketiwiniń eń tiykarǵı baslawshısı bolıp tabıladı, ekinshi aǵıs bul topıraqtaǵı mineral forma daǵı azotning atmosfera yonginlari hám grunt suwi menen juwılıp ketiwi bolıp tabıladı. Úshinshi aǵıs bul nitrat formasındaǵı azotning mikrobiologik jol menen NO, N2 O hám erkin N2 ge shekem qaytarılıwı bolıp tabıladı. Bul process denitrifitkasiya dep ataladı. Denitrifikatsiyani denitrifikatsiyalovchi bakteriyalar gruppası ámelge asıradı. Joǵalǵan topıraq azotini ornın toltırıp turıwshı derek'lar bir neshe bolıp, olardan túpkiliklileri áwele biomassa qaldıqlarınıń organikalıq birikpeleri. Áhmiyeti jixatdan ekinshi orında atmosfera azotining dukkakli bakteriyaları ózlestirip alıwı bolıp tabıladı. Dukkak bakteriyalardan tısqarı topıraqta erkin jasawshı mikroorganizimlar: azotobakteriyalar bir kletkalı zamarıqlar hám suw ósimligi sıyaqlılar da atmosfera azotini ózlestirip topıraqqa toplaydı. Bul mikroorganizmlarning barlıǵı nitrogenaza fermentleri hám temir saqlawshı belok -ferredoksinlar qatnasıwında atmosfera azotini qaytaradı, yaǵnıy birikpe formaǵa ótkeredi. Bunnan segiz jıl burın kárxanada polipropilen qaltalar islep shıǵarıw sexi ashıldı. Zamanagóy sırt el texnologiyası tiykarındaǵı úskeneler ornatildi. 2010 -jılda onıń ekinshi gezegi de jumısqa túsirildi. Shıǵındısız texnologiyada “Kebirtangaz ximiya” kompleksinen polietilen hám sırt elden keltiriletuǵın polipropilen isletiledi. Jılına jigirma million dana qalta shıǵarıw quwatına iye bolǵan sex tekǵana óz zárúriyatın bálki respublikamızdaǵı basqa ximiya kárxanaların da támiyinleydi. Usı waqıtta “Ferǵanaazot”, “Maxsam Chirchiq” kárxanası, Dexqonobod kaliy tóginler zavodı Navaiylıq ximiklerdiń bul ónimlerin satıp alıwadı. Tiykarǵısı, qariyib júz procent ónimin kirip etetuǵın “Maxsam Chirchiq” dıń qaltalarına bulmanda jarlıq basıladı. “Navaiyazot” OAJ dıń mineral tóginleri de sol qaltalarǵa qabarǵan jerlenip, Gruziya, Bolgariya mámleketlerine kirip etiledi. Qalanıń qaysı múyeshinde bo'lmang, qublası -arqa tárepte jaylasqan sanaat kárxanalarınıń úlken minarları, bahaybat temir trubaları kózge taslanadı. Eger, qaladan talay shette bolsada, bul jerde júzlegen adamlar miynet qılıp atır. “Elektrokimyozavod” qospa kárxanası jabıq hákisionerlik jámiyetiniń tiykarǵı islep shıǵarıw ózegi de bulmannan baslanadı. Bir neshe gektar maydandı iyelegen kárxana islep shıǵarıw potencialı menen mámleketimiz sanaatında jetekshi orında turadı. Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń agrar tarawdıń hám xalıqtı úzliksiz ximiyalıq qurallar menen támiyinlewge qaratılǵan qararları kárxananı shet el sherikler menen islew múmkinshiliklerin jáne de keńeytirdi. Búgingi kúnde bul jerde Shvesiyaning “Dalston”, “Germaniyanıń BASv, Yaponiyanıń “Sumitoma”, Kitay Xalıq Respublikasınıń “Juy-zin”, Rossiyanıń “Avgust” haqqında respublikamizning institutları hám Pánler Akademiyasınıń izertlewleri hám de islenbeleri ózlestirilgen. Awıl xojalıǵı eginlerinen mol ónim alıwda olardı zıyankes, kesellik hám otaqlardan qorǵaw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Eger bul qorǵaw ilajları waqtında ótkerilmasa, 30 procentkeshe ónim joytıladı.
Dúnya ekspertleriniń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, bir ǵana zıyankeslerden 203, 7 million tonna masaqlı dán, 228, 4 tonna qant láblebi, 23, 4 million tonna kartoshka, 11, 3 million tonna hól mıywe joǵatilarkan. Sol tárepten alıp qaraǵanda, koprxona ónimleriniń agrar tarawda nechog'li úlken áhmiyetke iye bolıwın sezim etiwi qıyınshılıqlı emes. Katoran sexi da modernizasiya etilip, jańa úskeneler keltirip ornatildi. Bul jerde ósimliklerdi qorǵaw etiwshi on túrden artıq untaq hám suyıq jaǵday daǵı ximiyalıq preparatlar islep shiǵarıladı. Jergiliklilestiriw Mámleket programması atqarılıwın támiyinlewge de bólek itıbar berilip atır. Sol maqsette kárxanada tiykarǵı say-háreket jergilikli shiyki zattan tayın ónim óndiriske qaratılǵan. Tiykarı fozalon óndiriske maslasqan sex modernizasiya etilip, natriy sıltı islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı. Kaustik soda Qo'ng'rotdan keltirilib, bulmanda hák menen aralastırılıp qayta islenedi. Bul ónim tiykarınan sanaat kárxanaları ushın júdá zárúrli. Sol payıtqa deyin shetten keltirilgen sıltı búgin mámleketimiz ekonomikasına úlken dáramat keltirmoqda. 2004-jılda Ózbekstan Respublikası Pánler Akademiyası qasındaǵı anorganik elementlar texnologiyası institutı menen sheriklikte Qızılqum fosforit kombinatı shıǵındısınan ápiwayı superfosfat tógini islep shıǵarıw ózlestirildi. Házirgi kúnde ónimdiń 70% kiripke shıǵarılıp atır. Islep shıǵarıw processinde payda bolǵan shıǵındılardı qayta islep, quramalı mineral tóginge aylandırıw hám qabarǵan jerlab, xalıqqa satıwdı jolǵa qóyılıp atır. Usı waqıtta da kárxananıń derlik barlıq wálayatlarda ónimlerdi satıwǵa qánigelesken dúkanları iskerlik kórsetip kelayotir. Búgingi kúnde kárxanada tiykarınan ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw quralları, mineral tógin hám xalıq tutınıwı mollerining 50 túrden kóbirek tayın ónim islep shıǵarılıp, tutınıwshılarǵa jetkezip berilip atır. 2012-jılda kárxanada jalpı ónim islep shıǵarıw kólemi 20 milliard 780 million 834 mıń swmni quradı. Búgin alshaq mánzildi gózlegen kárxana keleshektiń perspektivalı jobaların belgilep alǵan. Ǵárezsiz jurtımız rawajlanıwına qosıp atırǵan úlesi úlesi kún sayın asıp barıp atır.
Házirgi kúnde 50000 den artıq individual anorganik element málim bolıp, bulardan júdá az túri sanaat kóleminde islep shıǵarılıwına qaramastan, ximiya sanaatı islep shıǵarap atırǵan ónimler kóleminiń kútá úlken bólegin tahkil etedi. Eń zárúrli anorganik birikpeler anorganik kislotalar, duzlar, sıltılar hám sodalar, qurılıs materialları, mineral tóginler hám taǵı basqalar bolıp tabıladı. Ximiya sanaatında anorganik ónimlerdiń alınıwı 1932 jıldan baslap altıngugurt qazib olina baslanǵan. Kebirsuv altıngugurt koni (Ferǵana oypatlıqsı ) dıń jumısqa túsiriliwi menen baslandı. Bul kárxana burınǵı SSSRda islep shiǵarılatuǵın altıngugurtning 57% ini bergen hám Birlespediń altıngugurt ǵárezsizligin támiyinlewde zárúrli rol oynadı. Sulfat kislota Ximiya sanaatınıń tarmaqları ushın zárúrli sheki onim bolıp tabıladı. Respublikada sulfat kislota islep shıǵaratuǵın iri quwatlar Almalıq "Ammofos" AJ, Samarqand ximiya zavodı, Navaiy kán-metallurgiya kombinatı, Almalıq konmetallurgiya kombinatında júzege keliw etilgen. 1958-65 jıllarda Almalıq konmetallurgiya kombinatı qasında sulfat kislotası zavodı 20 -ásirdiń 90 -jılları basına kelip Ózbekstan Respublikası ekonomikasında zárúrli orındı iyelegen 2859 mıń tonna sulfat kislota islep shıǵara basladı. Ósimliklerdi qorǵawdıń ximiyalıq quralları (defoliant, desikat, gerbinetsid, insektitsid, fo'ngitsidlar) Ferǵana " Azot" islep shıǵarıw birlespesinde (1965-jıldan, magniy xlorat defolianti), Navaiy " Elektrokimyo zavodi" AJ (1960 -jıldan, gerbinetsidlar — nitran, kotoraya, bronotak, insektitsidlar — fozalon, treflan hám b.) islep shiǵarıladı. Respublika awıl xo'jalidida ósimliklerdi kesellik hám zálelkundalardan ximiyalıq qorǵawda qollanılatuǵın altıngugurt untaqı Kebirsuv kán-ximiya kárxanasında hám de Muborak hám Kebirtan gaz komplekslerinde islep shiǵarıladı. Mámleketimiz iri anorganik ximiya sanaatına iye. Sheki onimdiń kópligi jetekshi ximiya sanaatı kárxanaları - Almalıq «Ammofos» islep shıǵarıw birlespesi, Chirchiq elektrokimyo islep shıǵarıw birlespesi, Navaiy «Azot» islep shıǵarıw birlespesi hám qatar basqa ximiya kárxanaların payda etiw imkaniyatın jarattı. Házirde ximiya sanaatı rawajlanǵan aymaqlar - Almalıq, Chirchiq, Ferǵana, Qo'qon, Navaiy sıyaqlı iri ximiya sanaatı orayları islep turıptı. Tábiyaatda ámeldegi bolmaǵan elementlardı laboratoriya sharayatlarında hám sanaat kóleminde sintez etińip atır. Ximiya salasındaǵı tabıslar jańa paydalı elementlar sanın ko'paytiribgina qalmay, bálki olardan paydalanıw salasın da keńeytiredi, sonıń menen birge, islep shıǵarıw shıǵındılarınan paydalanıw, chiqitsiz texnologiyaǵa ótiwge múmkinshilik beredi. Aqırǵı 7 jılda O'zR FA ilimiy ónimleri kirip kólemi 2, 1 retke kóbeydi.
Atap aytqanda, Ósimlik elementları ximiyası institutında islep shıǵarılǵan segiz qıylı túrdegi dárivor elementlar biopreparatlari hám substansiyalari 7, 6 mln AQSH dollarınan artıqlaw muǵdarda kirip etildi. Ózbekstan Respublikası FA shıǵaratuǵın eki ilimiy jurnal - “Geliotexnika” hám “Tábiy birikpeler ximiyasi” anglichan tiline awdarma etiledi hám shet elde baspa etilip, jazılıw boyınsha tarqatıladı, sonıń esabına valyuta tabısı (tushumi) támiyinlenedi. Ulıwma hám organikalıq bolmaǵan ximiya institutında tóginlerdiń jańa túrleri hám defoliantlar alıwdı original texnologiyaları islep shıǵıldı hám ámeliyatqa qollaniladi.