|
1.Mineral tóginlerdiń áhmiyeti, klasslarǵa bóliniwi hám alınıwı
Kompleks tóginler (quramalı hám aralas tóginler) olar isletiletuǵın jer topıraǵınıń xarakterine hám ósimliklerdiń túrine qaray, tiykarǵı azıqlı elementler (azot, fosfor hám kaliy) dıń hár qıylı muǵdardaǵı koefficientler menen tayarlanadı. Kompleks tóginler quramındaǵı paydalı elementler topıraqta bir tegis bólistiriledi (sol kompleks quramındaǵı tóginlerdi bólek-bólek isletilingendagiga kóre áhmiyeti joqarılaw boladı ) hám bunday tóginler menen jerge qayta islew az waqıt hám kem miynet talap etedi.
Quramında ósimlik ushın kerekli bir neshe qıylı azıq element bolǵan tóginlerge quramalı tóginler dep ataladı. Quramalı tógin quramında eki hám úsh qıylı azıq element (azot, fosfor, kaliy) boladı. Quramalı tógindi ximiyalıq usılda, birikpe jaǵdayında islep shıǵarıw da, bir azıq elementlı tóginlerdi aralastırıw jolı menen de payda etiw múmkin. Mısalı, quramında eki qıylı azıq element bolǵan kaliy nitrat hám ammoniy fosfat sıyaqlı duzlardı suwda eritib, suyıq quramalı tógin retinde isletilse boladı.
Tógin quramında tásir etiwshi elementlardıń ulıwma muǵdarı qanshellilik kóp bolsa, ol sonshalıq qımbat bahalı esaplanadı. Hár qıylı ósimlikler, topıraq, ıqlım hám basqa sharayatlarda tiykarınan azot, fosfor hám kaliyning túrli quram daǵı hám koefficient degi quramalı tóginleri talap etiledi. Bunday tóginler N:P2 O5:K2 O salmaqlıq koefficientler menen xarakterlenedi. Mısalı, 1:0, 5:0, 5 koefficientte azotning azıq birligi 1 ge teń dep, qabıl etilgen. Bunnan tısqarı quramalı tóginler degi azıq elementleri % larda da ańlatpalanadı, mısalı, N:P2 O5:K2 O = 12:18:6 yamasa 12-18-6 ; bul sanlardıń yigindisi ulıwma tásir etiwshi azıq elementleriniń tógin degi % muǵdarın ańlatadı.
Aralas tóginler payda etiwde ápiwayı tóginler mexanikalıq jol menen aralastırıladı. Lekin, hár qanday tógindi de bir-biri menen aralastırıw múmkin bo'lavermaydi, sebebi olar óz-ara ximiyalıq reaksiyalarǵa aralasıp, quramındaǵı azıq elementler erimeytuǵın jaǵdayǵa ótiwi múmkin. Geyde tóginlerdiń ózgeshelikleri de jamanlasıp qaladı. Kóbinese qospa kompleks tóginlerge mikroo'g'itlar, túrli qosımshalar -toldırgichlar qosıladı. Olinayotgan ápiwayı tóginlerdiń qatnasın ózgertirip, bunday tóginler túrlerin kóbeytiw múmkin. Bul tóginlerdi tayarlaw texnologiyası júdá ańsat. Agrokimyoviy wazıypaǵa kóre, tóginler tikkeley hám jerdiń fizikaviy, ximiyalıq hám biologiyalıq ózgesheliklerin jaqsılaw arqalı tásir etetuǵın tóginlerge bólinedi. Azıq elementlerdiń túrine kóre tóginler azotli, fosforli, kaliyli, magniylı, barlı hám sol sıyaqlı túrlerge bólinedi.
Azotli, fosforli hám kaliyli tóginler kóp isletiledi. Quramındaǵı elementlerdiń kóp yamasa ozligiga kóre olar ápiwayı - quramında tiykarınan bir azıq elementi bar hám kompleks- quramında eki yamasa ush azıq elementi bar tóginlerge bólinedi. Tógin quramında azıq elementler muǵdarı kóp bolsa, koncentrlanǵan tóginler dep ataladı. Tóginler agregat jaǵdayına kóre qattı, suyıq (ammak, tóginlerdiń suwdaǵı eritpesi hám suspenziyasi), gaz jaǵdayı daǵı tóginlerge bólinedi.
Ósimliklerdiń tóginlerdi ózlestiriwi tóginlerdiń eriwsheńligine, jerdiń ózgeshelikine, yaǵnıy birinshi náwbette topıraq eritpesindegi vodorod ionlarınıń kontsentratsiyasına baylanıslı. Bulardan tısqarı awıl xojalıǵında mikroo'g'itlar (bar, mıs, marganes, rux, yad hám sol sıyaqlılar ), bakteriyalı tóginler (topıraqta turmıs keshiretuǵın birpara paydalı bakteriyalar ), uwlı zatlı ximiyalıq qurallar (awıl xojalıǵında ósimlik zıyankeslerine qarsı gúresiwde insektitsidlar, fungitsidlar, gerbinetsidlardan paydalanıladı ) da isletiledi.
Azotli tóginler quramındaǵı azot túrli birikpeler jaǵdayında bolıwı múmkin. Qattı azotli tóginler retinde ammoniy sulfat, ammoniy nitrat hám ammoniy fosfatlari, kalsiy nitrat, natriy nitratlar hám olar tiykarında alınatuǵın aralas, quramalı tóginler isletiledi. Azotli tóginler suwda jaqsı eruvchi bolıp, olardı ósimlikler ańsat ózlestiredi. Azotli tóginlerden eń kóp isletiledigeni ammiakli selitra bolıp tabıladı. Ammoniy nitrat quramında biykar jınıs saqlamaytuǵın qattı tógin bolıp, quramında 35 % azot bar. Ammoniy nitrat kóplegen ósimlikler ushın tiykarǵı azıq esaplanadı, sonıń menen birge, onı hár túrlı xarakter degi jerlerde qóllaw múmkin. Ammoniy nitrat yamasa ammiakli selitraning úsh qıylı sortı islep shiǵarıladı :
A sortı -mayda kristall bolıp, odaǵı azot muǵdarı 34, 8 % ten kem hám ızǵarlıǵı 0, 5 % ten artıq bolmawi kerek;
B sortı -kristall sashılıwǵa biyim jaǵdayda bolıp, odaǵı azot muǵdarı A sortdaǵı sıyaqlı boladı, ızǵarlıǵı 0, 8 % ten kóp bolmawi kerek;
v sortı -donalashtirilgan hám sashılıwǵa biyim jaǵdayda bolıp, odaǵı azot muǵdarı 33, 95 % ten kem bolmawi hám ızǵarlıq 1, 5 % ten kóp bolmawi kerek.
Ammiakli selitraning kemshiligi sonda, ol gigroskopik, demde bir-birine jabıwıp qaladı, bólekleniwi tez, qurǵaqlay hám shań jaǵdayında jarılıw ózgesheligine iye. Onıń gigroskopikligi hám jabısatuǵınlıǵı, onı donador holiga ótkeriw, gigroskopik bolmaǵan mayda birikpeler menen upalash (mısalı, hák menen) hám kem gigroskopik duzlar menen qosıp (mısalı, sulfat yamasa fosfat ammoniy menen) eritpe payda etiw jolı menen kemeytiriledi. Onıń taǵı bir kemshiligi jarılıw ózgeshelikine egaligi. Onıń jarılıw ózgeshelikin tezleniwine mineral kislotalar, tez oksidlenetuǵın organikalıq elementlar, tiykarınan untaq jaǵdayı daǵı metallar hám basqalar tásir etedi. Ammiakli selitra sanaatda tómendegi reaksiya menen alınadı :
Do'stlaringiz bilan baham: |
