|
2 N2 + 6 H2 O + 3 C + 356 kJ = 4 NH3 + 3 CO2
Sonday jol menen 1 ge súrdewden jılına 50 kg ge shekem baylanısqan azot túsedi. Hawada shaqmaq shaǵıwı sebepli de hár jılı 1 ge jerge 15 kg ge shekem azot túsedi.
Mineral tóginler quramǵa qaray fosforli, azotli, kaliyli, magniylı, barlı hám basqa tóginlerge bólinedi. Quramındaǵı azıqa elementtiń sanına qaray tóginler ekige: ápiwayı yamasa bir komponetli (quramında ósimlik ózlestiretuǵın bir element uslaydı ) hám kompleks (quramında eki hám odan artıq element uslaydı ) tóginlerge bólinedi. Kompleks tóginler quramalı hám aralas tóginlerge bólinedi. Quramalı tóginler bir ximiyalıq birikpe bolıp quramında keminde eki hám odan artıq ósimlik ózlestiretuǵın element uslaydı. Aralas tógin bolsa ápiwayı yamasa quramalı tóginlerdi bir-birine mexanik " aralastırıw jolı menen alınadı. Tóginler quramında 33% ten artıq tásir etiwshi element saqlasa, konsentrlangan, 60% ten artıq saqlasa, joqarı konsentrlangan dep ataladı. Joqarıda aytıp ótilgen 10 element menen birge júdá az muǵdarlarda (mikromiqdorlarda) B, Cu, Co, Mn, Zn, Mo, I sıyaqlı ximiyalıq elementler de zárúr. Olar mikroelementlar, quramında sonday elementler bar tóginler bolsa mikroo'g'itlar dep ataladı. Házir mikro-tóginlersiz jumıs júrgizip bolmaydı, sebebi olardan paydalanıw awıl xojalıǵında qosımsha múmkinshilikler jaratadı.
Mikroo'g'itlar ósimliklerdiń zúráátliligin asırıw menen bir qatarda, olardı keselliklerge shıdamlılıǵın asıradı. Mikroo'g'itlar ósimlik organizmindegi bioximiyalıq processlerdi tezlestiredi, fermentler aktivligin asıradı. Belok hám nuklein kislotalar sintezi, vitaminlar, qant elementları hám kraxmal sintezini ko'paytiradi. Mikroo'g'itlar hár 1 ge jerge 1 kg ge shekem solinadi.
Agregat jaǵdayına qaray tóginler qattı, suyıq (mısalı, ammiakning suwdaǵı eritpesi hám suspenziyasi) hám gazsimon (mısalı, karbonat angidrid) tóginlerge bólinedi.
Tóginler eriw dárejesine qaray, suwda eruvchi hám topıraq kislotalarında eruvchi tóginlerge bólinedi. Barlıq azotli hám kaliyli tóginler suwda eruvchi tóginlerge kiredi. Ósimlikler olardı tez ózlestiredi. Biraq olar tez topıraq suwida erip, juwılıp ketedi. Topıraq kislotalarında eruvchi tóginlerge kópshilik fosfatlar kiredi. Olar aste menen eriytuǵın jaǵdaylarǵa ótediler, biraq, topıraqta uzaq múddet saqlanadilar.
Tóginlew tekǵana topıraqta ósimlik ózlestiretuǵın azıq elementlardı ko'paytiradi, bálki onıń fizikalıq-ximiyalıq hám biologiyalıq ózgesheliklerine de tásir etedi, topıraqtıń ónimliligin asıradı. Salınatuǵın tógindiń kislotalı yamasa sıltıiyligi topıraq ortalıǵına tásir etedi. Mısalı, topıraqta sistemalı túrde (NH4) 2 SO4 hám NH4 C1 sıyaqlı tóginler solinsa, topıraq reaksiyasın kislotalı etip qóyadı. Sebebi ósimlik kationlarni ózlestiredi, nátiyjede onıń ornına vodorod ionları kóbeydi (topıraq quramındaǵı suw esabına ) hám topıraqta erkin kislotalar (xlorid hám sulfat kislotaları ) toplandı. Topıraqtıń pH i ózgeredi.
Kerisinshe NaNO3 sıyaqlı tóginler kóp solinsa, topıraqta OH- ionları toplandı. Topıraq reaksiyası sıltıiy bolıp qaladı.
Sol sebepli de tóginlerge tek ximiyalıq táreptengine xarakteristika beriw jetkilikli emes. Olar fiziologikalıq ózgeshelikleri menen de yaǵnıy kation hám anionlar birdey dárejede paydalanmasliklari menen de parıq etiwi kerek. Mine sol belgilerine qaray tóginler fiziologikalıq kislotalı, fiziologikalıq sıltıiy hám fiziologikalıq neytral tóginlerge bólinedi. Keyingisi topıraq reaksiyasın ózgertirmeydi.
Mineral tógin saqlanganda bir-birine jabıwıp toshga aylanıp qalmawı kerek, namni ózine tartıp almasligi kem gidroskopik bolıwı, topıraqqa salǵanda shashılıp ketiw ózgesheligine ıyelewi kerek. Sol sebepli de qattı tóginler úsh xilda: untaqsimon (bólekshelerdiń úlkenligi 1 mm den kishi), kristall (kristallarning úlkenligi 0, 5 mm den úlken), donador — sharik formasında (shariklerdiń úlkenligi 1 mm den úlken) islep shiǵarıladı. Keyingi jıllarda tóginlerdiń quramındaǵı ósimlik ózlestiretuǵın azıqa elementleri topıraqqa erip ótiw tezligin tuwrılaw, yaǵnıy uzaq waqıt dawamında azıq elementlerin bir normada topıraqqa ótip turıwın támiyinlew hám de onı tásir nátiyjesin asırıw mashqalasına úlken itibar berilip atır. Mısalı, 1985- jıldan baslap Rossiyada jańa tur konsentrlangan tógin Ras-1 islep shıǵarılıp atır. Onıń quramı azot, fosfor, kaliy, magniy (1:1:1:0, 1) koefficientte makro- hám bar, rux, molibden, mıs mikroelementlaridan ibarat esaplanadi. Sonıń menen birge, Stimul-1 islep shıǵarılıp atır. Bul xlorsiz kompleks tógin bolıp, quramında N, P, K, Mg (1:1:1:0, 1) koefficientte makro- hám bar, mıs, marganes, rux, molibden, mikroelementlarini saqlaydı. Keleshekte perspektivalı joqarı konsentraciyalı kompleks tóginlerden taǵı biri triamidfosforil-fosfortriamid oksidi bolıp tabıladı. PO (NH2) 3 (44, l% N2, 74, 06% P2 O5) diamido — hám monoamidofosfatlari arqalı ammoniy ortofosfat gidrolizlanganligi ushın da uzaq múddette hám aste menen tásir etedi. Hár qanday suwda eruvchi elementtı topıraq eritpesine aste menen ótiwin támiyinlew tógin dokachalari sırtın joqarı molekular elementlar menen oraw arqalı ámelge asırılıwı mumkjn. Tóginlerdi kapsulalash jumısları jaqsı nátiyjeler berip atır. Bunda suwda jaqsı eruvchi tógin donachalari, ústinen suwda aste eruvchi tógin menen oraladı, qatlam qabattıń qalıńlıǵı, gewekliligiga qaray tógindiń topıraq eritpesine ótiw tezligi hár túrlı boladı.
Keyingi jıllarda N2:P2 O5:K2 O- 10 :34:10 markalı suyıq kompleksli tóginler (SKO') alıw tez rawajlandi. Topıraqtıń ishki qabatındaǵı azıq elementlardı jawın hám suwǵarıw suwida juwılıp ketpewi ushın uzaq múddette, ólpeń tásir etiwshi fosfatli tóginlerden — superfos, azotli tóginlerden-ureoform yamasa mochivi-noformaldegidli tóginler (MFO'), sonıń menen birge, mochivinoformaldegidli birikpeler hám de ammofos tiykarındaǵı polimer tóginler sanaat kóleminde islep shıǵarıla baslanadı :
Ammoniy polifosfat — (NH4) nH2 PnO3 n+l
Karbamid polifosfat -[CO (NH4) 2 HPO3]
Kaliy polifosfat - (KPO3) n
Kalsiy polifosfat - Ca (PO3) n
hám basqa fosfatlar alıw perspektivalı bolıp tabıladı.
Tóginlerdiń sapası tiykarınan onıń quramında ósimlik ózlestira alatuǵın jaǵdayda qansha tásir etiwshi element saqlawlıǵı menen anıqlanadı. Mısalı, azotli tóginlerde N2 fosforli tóginlerde P2 O5, kaliyli tóginlerde K2 O dıń muǵdarı menen anıqlanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
