Meneral tógin islep shiǵariw kárxanalarinda óndiristi shólkemlestiriw

Azotli tóginler islep shıǵarıw
Quramında azıq elementi retinde azot saqlaǵan tóginler azotli tóginler dep ataladı. Azotli tóginler azot jetiwbeytuǵın jerlerge solinadi. Azot jetiwmegen jerdegi eginler bargi ash-jasıl reń, birpara eginlerde (túrpi, kapusta, mákke) sarı -qızıl daqlar, japıraqları júdá kishi, juqa, gulleri nárenjan, shaqları mayda, mıywesi múddetinen aldın pishib, kishi-kishi bolıp, japıraqları túsip ketedi. Azotli tóginler menen azıqlantırıw nátiyjesinde joqarıdaǵı kemshilikler joǵaladı. Jerlerge azotli tóginler beriw normada bolıwı (30 -300 kg/ga), hár bir maydandıń qásiyetleri hám tóginge bolǵan mútajlikten kelip shıqqan halda ámelge asırılıwı shárt. Eginler azotni NH3 yamasa ionlar jaǵdayında ózlestiredi.
Azotli tóginler quramındaǵı azot túrli birikpeler: erkin ammiak, NH4+, NO ionları hám aminoguruh -NH2 formalarında bolıwı múmkin. Qattı azotli tóginler retinde ammoniy nitrat, ammoniy sulfat hám ammoniy fosfatlari, kalsiy nitrat, natriy nitratlar jaǵdayında olar tiykarında alınatuǵın aralas hám quramalı tóginler isletiledi. Suyıq azotli tóginler retinde bolsa suyıq ammiak, isenimler, duzlardıń suwdaǵı eritpeleri, karbamid, ammoniy fosfatlari isletiledi.
Azotli tóginler suwda jaqsı eruvchi bolıp, olardı ósimlikler ańsat ózlestiredi. Ásirese, NO ionındaǵı azot ósimlik tárepinen tez hám ańsat ózlestiriledi. Eger artıqsha isletilse, Na+, K+, Ca2+ - ionları jerdiń sıltıiyligini asıradı. Sol sebepli, olar menen birge jerlerge organic tóginler beriliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Azotli tóginler alıw ushın nitrat kislota, sulfat kislota, ammiak, uglerod (Iv)- oksidi, kalsiy gidroksidi hám de kúshsiz nitrat kislota zavodınıń shıǵındı (atmosferaǵa shıǵarıp jiberiletuǵın ) gazları shiyki zat esaplanadı. Ammoniy nitrat islep shıǵarıw. Ammoniy nitrat quramında biykar jınıs saqlamaytuǵın qattı tógin bolıp tabıladı. NH4 NO3- ammiakli selitra, sulfat- nitrat ammoniy (NH4) 2 SO4∙2 NH4 NO3, ohakli-ammiakli selitra CaCO3∙NH4 NO3 lar aq reńli elementlar bolıp, tek aqırǵısınıń suwda eriwsheńligi bir az kemrek. Barlıq túrdegi topıraq hám eginlerdi azıqlantırıw ushın usınıs etiledi. Onıń quramında 35% azot bar. Ol gigroskopik bolǵanlıǵı ushın jabıwıp qalıwın aldın alıw maqsetinde onıń eritpesine (krisstallanishdan ilgeri) túrli elementlar qosıladı. Oǵan magniy nitrat, kalsiy nitrat, ammoniy sulfat, diammoniy fosfat, appatit yamasa fosforit onı, qattı erimeytuǵın elementlar (topıraq, talk, diatamit hám basqalar ) qosıladı. Qosılǵan qosımshalardıń tásir mexanizmi hár túrlı. Mısalı, magniy nitrat kristallgidrat payda etlıgi ushın ızǵarlıqtı ózine biriktirip aladı (Mg (NO3)) 2∙6 H2 O, yamasa donachalarining sırtı aktiv, gidrofobligini asırıwshı moddlar menen oraladı. Ammoniy nitrat nitrat kislotanı ammiak menen neytrallap alınadı :