Menejmentga kirish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-rasm. Korxona faoliyati tizimida xodimlarning mehnat faoliyatini tashkiliy 
jihatdan ta’minlash
38
 
Ish oʻrnini oqilona rejalashgirishni ta’minlash uchun quyidagi tamoyillarga 
rioya qilish zarur: 
38
Q.H.Abduraxmonov.Mehnat Iqtisodiyoti.Inson Taraqqiyoti.T.:2013 y. 
Korxonaning maqsad va vazifalari 
Mehnat taqsimoti va 
kooperatsiyasi 
Tashkiliy tuzilma yaratish 
Korxonaning faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash 
Mehnatning buyumli elementlarini tashkil 
etish 
Mehnatning shaxsga oid elementlarini
tashkil etish 
Xodimlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash 
Tashkiliy elementlar 
Tu
zilm
aviy b
o’
linma 
doir
asida
me
h
na
t 
ta
q
sim
oti
Me
hna
t j
ara
yonl
arini tas
hkil
e
ti
sh
Ish joyla
rini tashk
il etish
Me
hna
tni
me’
yorla
sh
Me
hna
t shar
oit
lar
ini
ya
ra
ti
sh
Me
hna
t va
da
m olish 
tar
ti
blar
ini
ishl
ab c
hiqi
sh
Xodiml
arni ta
nlash, ta
yy
orla
sh va
mala
k
asini
oshi
rish
Me
hna
tni
moddi
y ra
g’ba
tlantirish
Ijtim
oiy
-mehna
t 
munos
aba
tl
arini tashkil
e
ti
sh
Me
hna
t i
nti
zomi
Xodimlarni shakllantirish
 

---

239 
— ish makoni eng kichik boʻlishi, lekin ish holatlarida antropometrik 
koʻrsatkichlarni hisobga olgan holda barcha mehnat harakatlarining erkin amalga 
oshirilishi uchun etarli boʻlishi lozim; 
— asbob-uskunalarning joylashtirilishi asosiy ish zonasida amalga 
oshirilishi, ularning boshqarish organlari boʻlsa xodimning qoʻli etadigan doirada 
boʻlishi kerak; 
— xodim uchun qulay ish holatining yaratilishi u ortiqcha harakatlardan 
aylanish, burilish, egilish va qoʻshimcha charchashni keltirib chiqaradigan ortiqcha 
kuch-gʻayrat sarflashdan holi boʻlishi lozim; 
— barcha hollarda ish holati gavdaning, bosh va qoʻl-oyoqlarning qulay 
harakat qilishini ta’minlashi lozim; 
— ish zonasining yaxshi koʻzga tashlanishini, mehnat qurollari, asbob, 
mexanizm va priborlarning yaxshi boshqarilganligiini ta’min etmogʻi darkor; 
— har bir ish oʻrnining texnologik jihatdan oʻzaro bogʻliqligini, mehnat 
buyumlari orasidagi masofani va ularning joylashtirilishini mehnat vositalari va 
xodimlar mehnat harakati mazmunini oʻrganish lozim; 
ish bajariladigan yuzaning balandligi va xodimning oʻtirish balandligi yoki 
oyoqlar ostidagi tagliklar balandligi (tik turib ishlaganda) muhim ahamiyagga 
egadir. Bu balandliklar tartibga solib turilishi kerak, bu esa boʻyi turlicha boʻlgan 
ishchilarning faoliyati uchun qulaylik tugʻdiradi; 
— ish oʻrnini, ish holatini va ishlab chiqarish mebelini shunday rejalashtirish 
kerakki, xodimning koʻzi bilan mehnat buyumi oʻrtasidaga fiziologik jihatdan 
maqbul boʻlgan masofa alohida aniq bajariladigan ishlarda — 2 sm, aniq ishlarda 
— 2-3 sm; koʻrish idrokiga unchalik yuqori talablar qoʻyilmaydigan ishlar 
guruhida 3-0 sm, ish bajarishda koʻrish fokusi ikkinchi darajali ahamiyatga ega 
boʻlgan ishlar sohasida 0 sm dan ortiq boʻlishi muhimdir. 
Ish oʻrinlariga xizmat koʻrsatish ishlab chiqarish sharoitlarida mehnatni 
tashkil etishning juda muhim elementi hisoblanadi. U ish oʻrinlarini mehnat 
vositalari, buyumlari bilan ta’minlash va ishlab chikarish xususiyatiga ega boʻlgan 
turli xizmatlar koʻrsatish boʻyicha butun bir tadbirlar tizimini qamrab oladi. 
Xizmat koʻrsatish tizimi — bu asosiy ishchilarning ish oʻrinlarini uzoq vaqt 
mobaynida — bir smenadan tortib to bir haftagacha, hatto bir yilgacha yuqori 
unumli, bir maromda ishlash uchun zarur boʻlgan barcha kerakli narsalar bilan 
ta’minlaydigan yordamchi ishlarni bajarish sohasidagi butun bir tadbirlar 
majmuidir. Rivojlangan yirik va yaxshi tashkil etilgan ishlab chiqarishda xizmat 
koʻrsatishning 10 ta funktsiyasi mavjuddir: 
1. Ishlab chiqarish — tayyorlash funktsiyasn. Unga ishlarni ish oʻrinlari 
boʻyicha taqsimlash, xom ashyo va materiallarni butlash, texnik va iqtisodiy 
hujjatlar bilan (chizmalar, sxemalar, naryad-toshpiriqlar va shu kabilar) bilan 
ta’minlash, shuningdek turli yordamchi materiallar ishlab chiqarish kiradi. Asosiy 
ishlab chiqarishning muvaffaqiyati ham koʻp jihatdan yaxshi tayyorlashga 
bogʻliqdir. 
2. Asboblar funktsiyasn. Uning vazifasi — asosiy ishlab chiqarishni asbob va 
moslamalar bilan ta’minlashdir. 

---

240 
3. Sozlash funktsiyasi. Ishlatiladigan asbob-uskunalar qanchalik murakkab 
boʻlsa, sozlash funktsiyasining roli shunchalik koʻproq seziladi. Dastlabki sozlash, 
yashi yoki tuzatilgan jihozni oʻrnatshn, moslash, toʻgʻrilash, ishlashini nazorat 
qilishdan iborat.
4. Energetnk funktsiya. Tsexlar, uchastkalar va ish oʻrinlarini energiya bilan 
ta’minlash borasida energetika qurilmalari va moslamalalari bilan ta’minlashda 
xizmat koʻrsatishdir. 
. Ta’mirlash funktsiyasi. Asbob-uskunalarni joriy ta’mirdan chikarish va 
profilaktik xizmat koʻrsatishdan, shuningdek tayyor holda olinmaydigan ehtiyot 
qismlarni tayyorlash yoki tiklashdan iborat. 
6. Nazorat funktsiyasi. Mahsulot yoki ishlar sifatini muntazam ravishda 
nazorat qilib borishni, shuningdek chetdan olinadigan xom ashyo, materiallar va 
chala mahsulotlar yoki butlovchi buyumlarni qabul qilish, sinab koʻrish va tahlil 
etishni ta’minlaydi. Uning muhim vazifasi hisobga olish, tahlil etish mahsulotning 
yaroqsizligi oldini olishdir. 
7. Transport funktsiyasn. Uning asosiy vazifasi — xomashyo, material, yarim 
mahsulotlar va butlovchi buyumlarni ish oʻrinlariga etkazib berish, mehnat 
buyumlarini ish oʻrinlari, uchastkalar va tsexlar oʻrtasida tashish, tayyor 
mahsulotni ombor yoki iste’molchilarga etkazish, shuningdek ishlab chiqarish 
chiqindilarini tashishdir. Bundan tashqari, transport funktsiyasiga ortish-tushirish 
ishlari va omborlardagi ishlar ham kiradi. 
8. Ta’mirlash-qurilish funktsiyasi. Uning vazifasiga binolar, inshootlarni 
ishchi holatida saklash, ularni joriy va ba’zi hollarda esa oʻrtacha ta’mirlashni 
amalga oshirish, avariyalar va tabiiy ofatlar oqibatlarini tugatish, mayda yordamchi 
inshootlarni qurish, yoʻllar va kirish yoʻlaklarini ta’mirlash kiradi. 
9. Xoʻjalik-maishiy funktsiya. Ishlab chiqarish va maishiy binolarda tozalik 
va tartibni saklashga xizmat qiladi, ishlovchilarni ichimlik suvi, maxsus ovqat (sut, 
kaloriyali nonushta, sharbatlar) bilan, shuningdek ishlab chikarishdagi maishiy 
xizmatning barcha turlari bilan ta’minlaydi. 
10. Ombor funktsiyasi. Agar korxonada yuklar oqimi katta boʻlsa, murakkab 
va keng tarmokli ombor xoʻjaligi mavjud boʻlsa, transport funktsiyasidan ajralib 
chiqadi. 
Xizmat koʻrsatishni boshqarish markazlashgan va markazlashmagan usullar 
bilan amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, iqgisodiy jihatdan qulayroq 
boʻlgan koʻpgina korxonalarda ish oʻrinlariga xizmat koʻrsatishning aralash usuli 
qoʻllanadi, bunda eng muhim va murakkabroq funktsiyalar markazlashgan holda 
(masalan, asbob-uskunalarni sozlash va profilakgika ishlari), boshqalari — 
markazlashmagan holda tsexlar va uchastkalarning oʻz kuchlari bilan amalga 
oshiriladi. 
Ikkinchi tomondan, yordamchi ishchilar oʻzlari asosiy mahsulotni ishlab 
chiqarmasligini, lekin butun mahsulot barcha ishchilarga taqsimlanishini ham 
etiborga olish kerak. Asosiy va yordamchi ishchilar soni nisbatlariga doir biron bir 
standart yoki yagona normativlar yoʻq: bu nisbatlar miqdori muayyan ishlab 
chiqarish sharoitlariga bogʻlikdir. Faqat shunday umumiy qonuniyatnigina qayd 
etib oʻtish mumkin: xizmat koʻrsatish funktsiyalari kanchalik murakkab va xilma-

---

241 
xil boʻlsa, xizmat koʻrsatuvchi xodimlar soni asosiy ishchilarga nisbatai shunchalik 
koʻp boʻladi va aksincha.