Menejmentga kirish

8.4. Xodimlarni rejalashtirish 
Ish oʻrni — ishlab chiqarish makonining bir qismi boʻlib, unda barcha asosiy 
va yordamchi texnologik usqunalar, moslamalar, asboblar, ish mebellari va maxsus 
qurilmalar joylashgan boʻladi va ular muayyan turdagi ishlarni bajarish uchun 
moʻljallangan boʻladi. Ish oʻrni ichida ish zonasi ajratiladi, bu uch oʻlchovli makon 
boʻlib, uning doirasida xodimning barcha asosiy mehnat harakatlari amalga 
oshiriladi. Bu zona ish oʻrninint eng faol qismi hisoblanadi va uni tashkil etishga 
alohida talablar qoʻyiladi: insonning antropometrik va biomexanik parametrlariga 
mos kelishi, fiziologik jihatdan oqilona ish vaziyatini, tana a’zolarinish mehnat 
ashyolariga, asbob yoki mashinalar va mexanizmlarni boshqarish organlarigacha 
boʻlgan masofa, shuningdek mehnat harakatlarining xavfsizligini va mehnat 
sharoitlarining zararsizligini kafolatlash. Ish oʻrni va ish zonasini tashkil etishga 
qoʻyiladigan talablarni fanning maxsus tarmogʻi — ergonomika tomonidan ishlab 
chiqiladi. Bu fanning vazifasi — insoning mehnat jarayonlaridagi funktsional 
imkoniyatlarini oʻrganish va eng maqbul mehnat sharoitlarini yaratish yuzasidan 
tavsiyanomalar ishlab chiqishdir. Bu sharoitlar asbob-uskunalar, mehnat sharoitlari 
va 
texnologiyalarning 
tuzilishi 
inson 
organizmining 
psixo-fiziologik 
xususiyatlariga mos kelishishini ta’minlaydi. 
Bugun ish oʻrinlari bir qator belgilarga koʻra tasniflashgiriladi. Ular 
mexanizatsiya darajasi boʻyicha guruhga boʻlinadi: qoʻl, mashina-qoʻl va 
mexanizatsiyalashtirilgan, avtomatlashtirilgan va apparaturali ish oʻrinlari. 
Qoʻl ishida ish oʻrinlaridagi barcha mehnat jarayonlari qoʻl bilan amalga 
oshiriladi, qoʻl asboblari qoʻllaniladi, mehnat ashyolarini oʻzlashtirishning asosiy 
energiya manbai odamning jismoniy kuchi hisoblanadi. 
Mashina-qoʻlda ish bajariladigan ish oʻrinlarida mehnat buyumlariga 
mexanizmlar bilan ishlov berish (oʻzgartirish) va tashqi energiya (elektr, issiqlik, 
kinetik) hisobiga, lekin bevosita xodimning ishtiroki bilan ishlov berish kiradi. 
Mexanizatsiyalashtirilgan ish oʻrinlari qoʻl va mashina-qoʻdtsa ish 
bajariladigan ish oʻrinlaridan shu bilan farq qiladiki, asosiy texnologik jarayoilar 
toʻla-toʻkis mashinalar va mexanizmlar bilan amalga oshiriladi, xodim zimmasida 
esa faqat mashinalarni boshqarish qoladi, ya’ni insonning quvvati boshqaruvga sarf 
etiladi, mehnat buyumini oʻzgartirish esa uning zimmasiga kirmaydi. 
Mexanizatsiyalashtirilgan ish oʻrinlariga yarim avtomatlarda ishlaydigan 
stanokchilar, avtotransport haydovchilari, ekskavator yoki buldozer mashinistlari, 
quduqlar qaziydigan parmalovchi ustalar va boshqa koʻpgina kasblar va ish 
turlarini bajaradigan xodimlarning ish oʻrinlari kiradi. Bu yerda mashina avtomat 
tarzida emas, balki insonning doimiy boshqaruvida ishlaydi. 
Avtomatlashtirilgan ish oʻrinlarida butun texnologik jarayoni stanok, mashina 
yoki avtomat tarzida harakat qiladigan agregat yordamida inson ishtirokisiz amalga 
oshiriladi, xodim zimmasida faqat avtomatni ishga tushirish va toʻxtatish uning 
ishini nazorat qilish va zarur boʻlganda sozlash va yarim sozlash ishlari qoladi. 
Xodimnint anchagina vaqti boʻshab qoladi, bu vaqgdan koʻp stanokli xizmat 
koʻrsatishda va mehnat unumdorligini oshirishda foydalanish mumkin boʻladi. 
Apparaturali ish oʻrinlari turli apparatlar bilan jihozlangan boʻlib, ular 
yordamida issiqlik, elektr, kimyoviy va biologik energiya hisobiga mehnat 

---

235 
buyumiga ta’sir koʻrsatiladi. Avtomatlashgan jarayonlarda boʻlgani kabi xodim 
faqat apparaturalar bajaradigan jarayonlarni kuzatadi va nazorat qiladi, zarurat 
tugʻilganda ularni tartibga soladi.