Menejmentga kirish

3-rasm. Sanoat ishlab chiqarish xodimlari guruhlari.
37
 
Ixtisoslashuv belgisi boʻyicha barcha ish oʻrinlari ixtisoslashgan va universal 
ish oʻrinlariga boʻlinadi. Mazqur vazifalarni bajarish uchun jihozlangan 
ixtisoslashgan ish oʻrinlarida bir xil yoki operatsiyaning mazmuni va ishlar turi 
boʻyicha bir-biriga yaqin vazifalar bajarilishi mumkin (qoliplovchi, termist, 
burgʻulovchi, hisoblash mashinasi operatori va hokazolarning ish oʻrinlari). 
Universal ish oʻrinlarida xilma-xil ishlar bajariladi. Bunday ish oʻrinlari odatda 
asbob-uskunalar kichik seriyali va bir xil ishlab chiqarish sharoitida bir ish tarzida 
tezda boshqasiga oʻtib ishlash imkonini beradigan bir qator stanoklar va 
mexanizmlar boʻladi (masalan, ta’mirlash — texnika ustaxonalari, aholiga maishiy 
xizmat koʻrsatish va shu kabi sharoitlarda). 
Mehnat taqsimoti belgisi boʻyicha ish oʻrinlarining ikki turi — yakka 
tartibdagi ish oʻrinlari va jamoa ish oʻrinlariga ajratiladi. Yakka tartibdagi ish 
oʻrnida har doim bitta ijrochi xodim band boʻladi. Jamoa ish oʻrinlarida mehnat 
jarayonlari bir guruh xodimlari tomonidan amalga oshiriladi (masalan, mehnatni 
brigada tarzida tashkil etganda, yirik mashina agregatlariga va apparatura 
tizimlariga va shu kabilarga xizmat koʻrsatganda). Bu oʻrinda kadrlarni tanlash 
ijrochilar oʻrtasida vazifalarni aniq taqsimlash va xar bir xodimning jamoa 
mehnatiga qoʻshgan mehnat hissasiga xolisona baho berish muhim ahamiyatga 
egadir. 
Xizmat koʻrsatiladigan asbob-uskunalar soniga karab ish oʻrinlari bir stanokli 
va koʻp stanokli boʻlishi mumkin. Ikki yoki undan ortiq ish oʻrinlariga yarim 
avtomat yoki avtomat asbob-uskuna bilan koʻp stanokli xizmat koʻrsatishda bir 
37
Ortiqov A.A., Yuldasheva Sh.M., Karabaeva G., Najimaddinov R. Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish (O’quv 
qo’llanma). – T.: TDIU, 2004, -144 bet.
Ishlab 
chiqarish 
xodimlari 
Asosiy ishlab chiqarishda band bo’lgan xodimlar 
Xizmat ko’rsatish va yordamchi jarayondagi xodimlar 
Ko’makchi va qo’shimcha ishlab chiqarish xodimlari 
Laboratoriya, tajribaxonalarda band bo’lgan xodimlar 
Korxona boshqaruvi xodimlari 
Korxonani qo’riqlashda band bo’lgan xodimlar 

---

236 
vaqtning oʻzida xizmat koʻrsatiladigan mashinalar va mexanizmlarning mumkin 
boʻlgan sonlarini toʻgʻri aniqlash zarur. Bundan maqsad ularning bekor turib 
qolishiga barham berish va ijrochi ishchilarni unumli mehnat turi bilan band 
qilishdir. Bunday xizmat koʻrsatishga ishlab chiqarish toʻliq yoki qisman 
avtomatlashgan taqdirda erishish mumkin, har bir stanokda mashina avtomat vaqgi 
mavjud boʻlib, bu vaqt mobaynida ishchi yana bitga yoki boshqa koʻpgina 
stanoklarga xizmat koʻrsata oladi. Hisoblash quyidagi formula boʻyicha amalga 
oshiriladi. 
NKK = T MA / Txiz+ T ut 
Bu erda: NKK — koʻp stanokli xizmat koʻrsatish normasi; 
T MA — bitga stanokda mashina-avtomat ishining vaqti;
Txiz— bitga stanokka xizmat koʻrsatish vaqti;
T ut — bitta stanokdan boshqasiga oʻtish vaqti. 
Nihoyat ish oʻrinlari barqarorlik belgisiga qarab tasniflanishi mumkin: ular 
bitga ish oʻrnida joylashgan va jihozlangan muhim ish oʻrinlariga (masalan, 
sganokchilar, yigʻuvchilar apparatchilarning ish oʻrinlari) makonda doimo joyini 
almashtirib turadigan koʻchma ish oʻrinlari (quruvchilar, kon ishchilari, navbatchi 
yoki ta’mirlovchi xodimlarning ish oʻrinlari). 
Ish oʻrinlarini tasniflashning boshqa belgilari ham joriy etilishi mumkin. 
Masalan, ochiq va er osti kon ishchilarida parmalovchilarning ish oʻrinlari ochiq va 
er osti ishchilari uchun, montajchilar uchun — balandlik va er usti yuzasidagi 
montaj boʻyicha ishlar uchun ajratilishi mumkin va hokazo. 
Lekin ish oʻrinlari qanchalik xilma-xil boʻlmasin, ular qanday turkum va 
guruhlarga boʻlinmasin, ish oʻrinlarini tashkil etish uchun umumiy, majburiy 
talablar ham mavjud. Bu talablarni aynan uchta ibora: ta’minlash, rejalashtirish va 
xizmat koʻrsatish degan ibora bilan ifodalash mumkin. Tashkil etishning bu 
elementlari juda muhim va e’tibor berishga molikdir. 
Ish oʻrnini ta’minlash deganda unda jamlangan mehnat vositalari: 

asosiy texnologik va yordamchi asbob-uskunalar texnologik va tashkiliy 

jihozlar bilan aloqa va signal berish vositalari, mehnatni muhofaza qilish va 
xavfsizlik texnikasini jami tushuniladi. Asosiy texnologik uskunalarga: stanoklar, 
ish manshnalari, agregatlar, avtomat liniyalar, texnologik apparaturalar va shu 
kabilar, ya’ni ishlab chiqarish jarayoniga yordam beradigan barcha narsalar 
kiritiladn 
Yordamchi asbob-uskunalar: transportyorlar, rolganglar va boshqa transport 
vositalarini yigʻish, payvandlash va sinash stendlari, turli yuk koʻtarish qurilmalari 
va hokazolar kiradi. 
Texnologik uskuna tarkibiga qirquvchi va oʻlchovchi asboblar, turli 
moslamalar va texnik hujjatlar kiradi, tashkiliy jihozlar esa ishlab chiqarish mebeli, 
idishlar, signal berish vositalari, aloqa yoritish vositalari, toʻsib turuvchi va 
saqlovchi qurilmalar hamda mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi 
vositalarini qamrab oladi. Sanoatning har bir tarmogʻida asosiy va yordamchi 
ishchilarning, ayniqsa mashinasozlikning etakchi tarmoqlaridagi ishchilarning ish 

---

237 
oʻrinlarini jihozlashga kiradigan batafsil buyumlar roʻyxati ishlab chiqilgan 
boʻladi. 
Asosiy va yordamchi texnologik asbob-uskunalarga hamda texnologik va 
tashkiliy jihozlash ashyolariga qattiq ergonomik talablar qoʻyiladi. Ergonomika 
insoniyatning mehnat jarayonlaridagi funktsional imkoniyatlarini oʻrganadi va 
ishchanlik qobiliyatini, yuksak mehnat unumdorligini va ishlovchilar sonini 
saklashni ta’minlaydigan qoidalarni ishlab chiqadi.
Ergonomika “Inson — mashina — muhit” tizimini oʻrganadigan, insonning 
tanasi antropometrik mezonlarini fiziologik va psixo-fiziologik xususiyatlarini, 
shuningdek ishlab chiqarishga qoʻyiladigan sanitariya-gigiena talablarini belgilab 
beradi. 
Mashinalar, asbob-usqunalar va jihozlarni loyihalashtirish va joylashtirish 
uchun ish oʻrni va ish zonasining imkoniyatlari bilan makonda mos kelishi (tana 
a’zolarining etishi mumkin boʻlgan zonalarini aniqlash, ish harakatlari, 
traektoriyasi, mehnat jarayonida ish almashtirishlar va shu kabilar) muhim 
ahamiyatga egadir.
Bu masaladagi eng muhim narsa inson harakatlari va energiyasini tejash 
tamoyili hisoblanadi. Ana shu vazifalarni hal etish uchun insonning antropometrik 
belgilarini, ya’ni inson tanasining asosiy oʻlchovlari toʻgʻrisidagi ma’lumotlarni 
hisobga olish zarur. Asbob-uskunalar va ish oʻrinlarini loyihalashtirishga fiziologik 
jihatdan oqilona boʻlgan ish holatini ta’minlaydigan jihatlar insonning 
antropometrik jihatdai mos kelish tamoyili (uning tanasi va ishchi a’zolarining 
muvofiqligi) va ish oʻrinlarini hamda asbob-uskunalarini jihozlashning moddiy 
buyumlari mosligi asos qilib olinadi. 
Ish oʻrnini rejalashtirish deganda ishlab chiqarishning oʻzaro bir-biri bilan 
funktsional jihatdan bogʻlangan barcha vositalari, mehnat buyumlari va xodimning 
oʻzi uch oʻlchovli makonda maqsadga muvofiq joylashuvi tushuniladi.

---

238