Menejmentga kirish

Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish yoʻllari. 
"Mehnat resurslarining shakllanishi" tushunchasi ancha vaqtlardan buyon 
iqtisodiy adabiyotlarda va statistik amaliyotda qaror topgan boʻlib, oʻziga xos tor kasbiy 
atama sifatida ishlatilib kelinadi. Bu tushunchaning nimadan iborat ekanligi hiqida 
umumiy tarzda qabul qilingan, munozara talab qilmaydigan tasavvur yoʻq. Biz esa 
"mehnat resurslarini shakllantirish" deganda mehnat resurslarining doimiy ravishda 
yangilanib turishi tushuniladi, deb hisoblaymiz. 
Mehnat resurslari qanday shakllanishini aniqlash uchun biz birinchidan, mehnat 
resurslarini uchta yirik yosh guruhlari boʻyicha -mehnatga layoqatli kishilar, mehnatga 
layoqatli kishilardan yoshroq va mehnatga layoqatli yoshdan kattaroq kishilarni, 
ikkinchidan, har bir guruh aholi soniga, uning oʻzgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni, 
uchinchidan, mehnat resurslari va aholining tabiiy va mexanik oʻzgarishdagi umumiy 
va oʻziga xos tomonlarni koʻrib chiqishimiz lozim. 
Mehnat resurslarining aksariyat koʻpchilik qismini mehnatga layoqatli yoshdagi 
mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Mehnat qilishga layoqatli yoshdan katta 
kishilar, ishlovchi pensionerlar va amalda "nol" vazifasini bajaruvchi shaxslar, 
mexnatga layoqatli yoshdan kichik kishilar, ishlovchi oʻsmirlar mehnat resurslarining 
salmogʻida u darajada sezilarli rol oʻynamaydi. 
Mehnatga layoqatli yoshdagi fuqorolar butun aholining bir qismi boʻlib, ularning 
soni demografik omil ta’sirida oʻzgarib turadi. Ularning qancha boʻlishi tegishli 
yoshlardagi oʻlim darajasiga bogʻliq. Bu shuningdek, mehnat qilish yoshiga etgan 
yoshlar bilan pensiya yoshiga etgan fuqorolar bilan soni oʻrtasidagi nisbatga ham 
bogʻliq. Ulim qanchalik kam boʻlsa va mehnat qilish yoshiga etgan fuqorolar bu 
yoshdan chiqqan kishilar oʻrtasidagi farq qanchalik yuqori boʻlsa, mehnat qilish 
qobiliyatiga etgan kishilar soni shunchalik koʻp boʻladi yoki aksincha. 
Mehnat resurslari soni (dinamikasi)ning oʻzgarishi bilan butun aholi sonining 
oʻzgarishi oʻrtasida tabiiyki, bogʻliqlik bor. Biroq u birinchi qarashda unchalik koʻzga 
tashlanmaydi. Mehnat resurslarining soni hamisha butun aholi soni kabi 
oʻzgaravermaydi. Oʻzgarishlar turli yoʻnalishlarda boʻlishi ham mumkin. Biz «mehnat 
resurslari» tushunchasi toʻgʻrisidagi tasavvur kengroq boʻlishi uchun ularning oʻzaro 
bogʻliqligini maxsus qarab chiqamiz. 
Mehnat resurslari butunning qismi sifatida aholining takror ishlab chiqarilishi 
(ya’ni uning doimiy ravishda tiklanib turishi)ni aks ettiradi. Shuning uchun mehnat 
resurslari sonining dinamikasi pirovard natijada aholi soni dinamikasini aks ettiradi. 
Oʻsmirlar va pensionerlarning mehnat bilan bandlik darajasidagi oʻzgarishlar faqat 
mehnat resurslariga emas, balki aholining soniga ham dahldordir. 

---

225 
Tugʻilishdagi farqlar darhol aholi sonining oshishiga ta’sir qiladi, mehnat 
resurslarida esa faqat 16 yildan keyin aks etadi. Qancha kishi pensiya yoshiga etishi 
faqat mehnat pesurslariga ta’sir qiladi, butun aholi soniga dahldor boʻlmaydi. 
Mehnat resurslarining aksariyat qismini mehnat qilishga layoqatli yoshdagi 
mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Shuning uchun ham mehnat resurslarining 
dinamikasiga xos xususiyatlar koʻproq darajada mehnatga layoqatli yoshdagi aholi 
bilan bogʻliqdir. 
Butun aholining va uning mehnatkash qismidagi dinamikaning xilma-xil 
yoʻnalishda yaqqol ifodalangan oʻzgarishi voqealarning normal borishdan chetga 
chiqish deb qaraladi. Ana shu sababli normal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun 
noqulay shart-sharoit yaratadi. 
Shunday qilib, biz mehnat resurslari butun aholiga taalluqli jarayonlar bilan 
bevosita bogʻliqligini e’tirof etgan holda, mehnat resurslari dinamikasining ma’lum 
darajada nisbiy «mustaqilligi»ga e’tiborni qaratamiz. U mamlakatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlgan demografik asosni yaxshiroq tushunishga 
yordam beradi. Shu ma’noda «mehnat resurslari» ijtimoiy va demografik rivojlanishni 
tahlil qilish va asoslab berishning oʻziga xos usulologik vositasi boʻlib maydonga 
chiqadi. 
«Mehnat resurslaridan foydalanish» va «mamlakatning mehnat potentsiali» 
tushunchalari bir-biri bilan oʻzaro bogʻliqdir. 
Biz bu erda foydalanish deganda iqtisodiyotning resurslaridan biri boʻlgan mehnat 
resurslarini ta’riflovchi ikki yoʻnalishni tushunamiz. Bu, birinchidan, mehnat 
resurslarining taqsimlanishi va ikkinchidan, ularning mehnatidan halq xoʻjaligida 
foydalanish samaradorligidir. 
Shundan kelib chiqqan holda 2007 yil 24 mayda Vazirlar Mahkamasining «Ishga 
joylashtirishga muhtoj ish bilan band boʻlmagan aholini hisobga olish metodikasini 
takomillashtirish toʻgʻrisida»gi 106-sonli Qarori qabul qilindi va unga muvofiq joriy 
yilning 1 iyulidan boshlab «Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band boʻlmagan 
aholini hududlar boʻyicha hisoblab chiqish» Metodikasi amaliyotga tatbiq etildi. 
Metodika Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan belgilangan normalardan kelib chiqqan 
holda ishlab chiqilgan hamda Oʻzbekiston Respublikasining ish bilan ta’minlash va 
mehnat bozorining oʻziga xos xususiyatlarini hisobga oladi. Unda «ishga 
joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band boʻlmagan aholi» tushunchasi xalqaro 
standartlarda nazarda tutilgan «ishsizlar» tushunchasiga teng deb qaraladi. 
Mehnat resurslarini taqsimlash deganda pesurslarning xalq xoʻjaligida ishlaydigan 
qismlari va ishlamaydigan qismlari tushiniladi. Oʻz navbatida ishlamaydigan qism 
mehnat qilish qobiliyatiga ega boʻlgan yoshdagi oʻquvchilapga va shaxsiy yordamchi 
xoʻjalik bilan shugʻullanuvchilarga, harbiy kuchlar safida xizmat qilayotganlarga, 
ishsizlarga, shuningdek, hech erda ishlamaydiganlarga, oʻqimaydiganlarga va ish 
qidirmaydiganlarga boʻlinadi. 
Mehnat bilan bandlik turlari boʻyicha mehnat reurslarining taqsimlanishini faqat 
fuqoro aholi (ya’ni bunga harbiy xizmatchilar kirmaydi) boʻyicha kuzatish mumkin. 
Ishlaydigan aholi (mehnat bilan band aholi) oʻz navbatida ayrim tarmoqlar, kasb 
guruhlari boʻyicha taqsimlanishi, shu jumladan,, aqliy va jismoniy mehnat boʻyicha, 

---

226 
mehnat rejimi boʻyicha (toʻliq yillik bandlik, toʻliq boʻlmagan ish kuni va haftasi va 
hokazo), nihoyat ijtimoiy-iqtisodiy sohalar boʻyicha qarab chiqiladi. 
Xalqaro jihatlardan biri mehnat bilan bandlarni «iqtisodiy faoliyat turlari 
boʻyicha» taqsimlashdir. Bu jihatning mazmuni iqtisodiy faoliyat turlari klassifikatori, 
mahsulot va xizmatlar klassifikatori, deb belgilangan. Unga xalqaro standart tarmoq 
tasniflashi va xalqaro asosiy mahsulotlar klassifikatori kiradi, ulap BMTning statistika 
komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan. 
Mehnat resurslarining tuzilishiga yosh nuqtai nazardan murojaat qilish, ayniqsa, 
muhimdir, u ayniqsa bozor sharoitida koʻproq ahamiyatga ega. Amalga oshirilayotgan 
iqtisodiy islohotlar muvaffaqiyati yoshlarning soniga koʻp jihatdan bogʻliq. Yoshlar 
yangi iqtisodiy «ruh»ni oʻzlari va mamlakat foydasi uchun muvaffaqiyatliroq 
oʻzlashtirib oladilar. 
Mehnat resurslarini taqsimlashga bogʻliq ravishda inson resurslarining 
imkoniyatlari rivojlanish omillari sifatida katta yoki kichik boʻlishi mumkin. Masalaga 
ana shu tarzda yondashish jamiyatning mehnat potentsialini, hududni, korxonalarni 
oʻrganish va aniqlash imkonini beradi. Mehnat potentsialini sifat oʻlchovidagi mehnat 
resurslari sifatida ta’riflash mumkin. 
Yuqorida aytilganlardan shu narsa aniqki, «mehnat potentsiali» tushunchasi 
mehnat resurslari va iqtisodiyotning oʻzaro ta’sirini oʻrganishga yordam beradigan 
alohida omildir. 
Biz yana «mehnat samaradorligi» degan ta’rifni ham aniqlab olishimiz kerak. U 
mehnat resurslaridan foydalanishning koʻrsatkichlaridan biridir. Har qanday faoliyat 
turidagi samaradorlik pirovard natijada vaqt bilan oʻlchanadi, vaqt mahsulot birligini 
yoki xizmatlar birligini ishlab chiqarishga sarflanadi. Bunda mahsulot va xizmatlar 
sifatiga qoʻyiladigan talablarga katta e’tibor beriladi. Ana shu nuqtai nazardan mehnatni 
tatbiq etish samaradorligi-yuqori sifatli pirovard natijaga mehnat sarfini kamaytirish. 
Mehnat resurslarini taqsimlash turlaridan biri mamlakat hududi boʻyicha 
taqsimlash boʻlib, u ham muayyan foydali axborotga ega. Respublika hududi iqtisodiy 
rivojlanish darajasi kishilarning farovonligi va demografik rivojlanishi bilan farq qiladi. 
Mehnat resurslarini shakllantirishning mintaqaviy xususiyatlari avvalo demografik va 
ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’siri bilan bogʻliqdir. Demografik omillarga aholining takror 
ishlab chiqarilishidagi jadallik kiradi. U hal qiluvchi darajada tugʻilish darajasi bilan 
bogʻliq. By daraja qanchalik yuqori boʻlsa, mehnatga qobiliyatli yoshdagi aholi, demak, 
mehnat resurslari shunchalik tez oʻsadi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy omillardan mehnat resurslarini shakllantirish uchun ancha 
ahamiyatlisi mintaqadagi ishlab chiqarish va iqtisodiy konyunktura tuzilmasining 
xususiyatlari (mehnat unumdorligining oʻsishi)ni aytib oʻtish mumkin. Bu hol ishlovchi 
oʻsmirlar va ishlovchi pensionerlar soniga ta’sir qiladi. Ish oʻrinlarining, ayniqsa 
oʻsmirlar va katta yoshdagi ishlovchilar mehnatidan foydalanishga mos keladigan ish 
oʻrinlarining mavjudligi ishlab chiqarish tuzilmasi bilan bogʻliq. 
Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band boʻlmagan aholi (ishsizlar) - 
qonun hujjatlariga muvofiq rasman ishsiz sifatida roʻyxatdan oʻtkazilgan shaxslar, 
shuningdek haq toʻlanadigan ishga yoki daromad keltiruvchi mashgʻulotga ega 
boʻlmagan, mustaqil ravishda ish izlovchi va bunday ish taklif etilsa, ishga joylashishga 

---

227 
tayyor boʻlgan mehnatga layoqatli yoshdagi vaqtincha mehnat bilan band boʻlmagan 
shaxslar. 
Rasmiy ravishda roʻyxatga olingan ishsizlar - 16 yoshdan pensiya bilan 
ta’minlanish huquqini olish yoshigacha boʻlgan, ish, ish haqi va daromadga ega 
boʻlmagan, mehnat organlarida ish qidiruvchi, ishlashga, kasb boʻyicha tayyorgarlikdan 
va qayta tayyorgarlikdan oʻtishga, malaka oshirishga tayyor shaxs sifatida roʻyxatga 
olingan shaxslar. 
Ish bilan band boʻlganlar: 
a) yollanib ishlayotganlar, shu jumladan ishlarni toʻliq boʻlmagan ish vaqti 
mobaynida yoki uyda ish haqi olib bajarayotgan, shuningdek haq toʻlanadigan boshqa 
ishga, shu jumladan vaqtinchalik ishga ega boʻlgan fuqarolar; 
b) kasallik, ta’til, qayta tayyorgarlik, malaka oshirish, ishlab chiqarishning toʻxtab 
turishi tufayli, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq vaqtinchalik ishda boʻlmagan 
xodim uchun ish joyi saqlanib qoladigan boshqa hollarda ish joyida vaqtinchalik 
boʻlmagan fuqarolar; 
v) oʻzini mustaqil ravishda ish bilan ta’minlovchi fuqarolar, tadbirkorlar, shu 
jumladan yuridik shaxs boʻlmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanuvchi 
tadbirkorlar, kooperativlar a’zolari, fermerlar, shaxsiy yordamchi va dehqon 
xoʻjaliklarida mehnat bilan band boʻlganlar, bevosita mol oʻstiruvchilar, chorvachilik 
va boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlari etishtiruvchilar va sotuvchilar, shuningdek 
koʻrsatib oʻtilgan fuqarolar toifalarining ishlab chiqarishda qatnashadigan oila a’zolari; 
g) Qurolli Kuchlarda, Milliy xavfsizlik hamda ichki ishlar organlari va 
qoʻshinlarida xizmatni, shuningdek muqobil xizmatni oʻtayotgan fuqarolar; 
d) jamoat birlashmalarida va diniy tashkilotlarda ishlayotgan, oʻz faoliyatini 
qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirayotgan fuqarolar.
Iqtisodiy faol aholi - mehnat bilan band boʻlgan fuqarolar va ishsizlar.
Iqtisodiy faol boʻlmagan aholi - mehnat bilan band va ishsiz deb 
hisoblanmaydigan shaxslar, shu jumladan:
ishlab chiqarishdan ajralgan holda ta’lim olayotgan hamda ish haqiga yoki mehnat 
daromadiga ega boʻlmagan oʻquvchilar va talabalar; 
ishlamayotgan uchinchi guruh nogironlari; 
uy bekalari hamda bolalarni parvarish qilish bilan band boʻlgan ishlamayotgan 
ayollar; 
koʻchar va koʻchmas mulkdan daromad olayotgan ishlamayotgan shaxslar;
ixtiyoriy ravishda mehnat bilan band boʻlmagan shaxslar.
Mehnat resurslari - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi hamda 
mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlayotgan shaxslar. 
Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi - ishlamayotgan birinchi va 
ikkinchi guruh nogironlaridan hamda va yoshiga koʻra imtiyozli shartlarda pensiya 
oluvchi shaxslardan tashqari, mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar (16 yoshdan 60 
yoshgacha boʻlgan erkaklar va 16 yoshdan yoshgacha boʻlgan xotin-qizlar).
Mehnat resurslari balansi - mehnat resurslari mavjudligini hamda ularning 
iqtisodiyot tarmoqlari va iqtisodiy faoliyat turlari boʻyicha taqsimlanishini tavsiflovchi 
koʻrsatkichlar tizimi. 

---

228 
Ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band boʻlmagan aholi sonini hisoblab 
chiqish tartibi. Ishga joylashtirishga muhtoj shaxslar (ishsizlar) soni mehnat resurslari 
sonidan mehnat bilan bandlar sonini va iqtisodiy faol boʻlmaganlar sonini chiqarib 
tashlagan holda quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi:
MM = MRA - B - IFA, bunda: 
MM - ishga joylashtirishga muhtoj band boʻlmagan aholi (ishsizlar); 
MR -mehnat resurslari; 
B - bandlar;
IFA - iqtisodiy faol boʻlmagan aholi. 
Mehnat resurslari sonini aniqlash. Mehnat resurslari soni mehnatga layoqatli yoshdagi 
aholi soni va mehnatga layoqatli yoshdan kichik va katta yoshdagi ishlovchilar soni 
yigʻindisi sifatida quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi: 
MR = MLA + IOʻP, bunda: 
MR - mehnat resurslari; 
MLA -mehnatga layoqatli yoshdagi aholi; 
IOʻP - ishlayotgan oʻsmirlar va pensionerlar. 
MLA soni mehnatga layoqatli yoshidagi aholi (16 yoshdan 60 yoshgacha boʻlgan 
erkaklar va 16 yoshdan yoshgacha boʻlgan xotin-qizlar) sonidan mehnatga layoqatli 
yoshdagi I va II guruh nogironlari, shuningdek imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan 
mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar sonini chiqarib tashlash yoʻli bilan aniqlanadi: 
MLA = E(16-60) + X(16-) - Nog - Pi, bunda: 
E(16-60) - 16 yoshdan 60 yoshgacha boʻlgan erkaklar; 
X(16-) - 16 yoshdan yoshgacha boʻlgan xotin-qizlar;
Nog - mehnatga layoqatli yoshdagi I va II guruh nogironlari;
Pi - imtiyozli shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi 
pensionerlar.
Axborot olish manbai: 
E(16-60), X(16-) boʻyicha - aholining jins va yosh tarkibi toʻgʻrisidagi davlat 
statistika ma’lumotlari; 
Nog boʻyicha - Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 
mehnatga layoqatli yoshdagi nogironlar soni toʻgʻrisidagi ma’lumotlari; 
Pi boʻyicha - Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining imtiyozli 
shartlarda pensiya olayotgan mehnatga layoqatli yoshdagi pensionerlar toʻgʻrisidagi 
ma’lumotlari;
IOʻP boʻyicha - davlat statistika ma’lumotlari. 
Mehnat bilan bandlar sonini aniqlash. Mehnat bilan bandlar soni quyidagi formula 
boʻyicha hisoblab chiqiladi: 
IT = ITr + ITnr + MM, bunda: 
ITr - iqtisodiyotning rasmiy sektorida ishlovchilar; 
ITnr - iqtisodiyotning norasmiy sektorida ishlovchilar;

---

229 
MM - migrant mehnatchilar - chet ellarda ishlayotgan Oʻzbekiston Respublikasi 
rezidentlari, ularning mazkur mamlakatda roʻyxatga olingan yoki olinmaganligidan 
qat’i nazar.
Axborot olish manbai: 
ITr boʻyicha - davlat statistika ma’lumotlari; 
ITnr boʻyicha - mehnat bilan bandlikni oʻrganib chiqish ma’lumotlari; 
MM boʻyicha - statistika, bojxona organlarining hamda mehnat organlari 
tomonidan maxsus savolnoma boʻyicha bandlik, mehnat migratsiyasi masalalari 
boʻyicha oʻtkaziladigan oʻrganishlarning ma’lumotlari.
Rasmiy sektorda band boʻlganlar sonini aniqlash. Rasmiy sektorda band 
boʻlganlar davlat statistika hisoboti ma’lumotlari boʻyicha aniqlanadi va hisoblab 
chiqiladi hamda quyidagilardan iborat boʻladi: 
yollanib (mehnat shartnomasi boʻyicha), shu jumladan saylanadigan lavozimlarda 
ishlayotgan doimiy, vaqtinchalik va mavsumiy xodimlar; 
harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlari va boshqa tashkilotlar xodimlari; 
kooperativlar va shirkatlar a’zolari; 
xususiy korxonalar egalari (ish beruvchilar), shu jumladan fermerlar; 
yuridik shaxs boʻlmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanuvchi shaxs 
sifatida rasman roʻyxatga olingan fuqarolar; 
yuridik shaxs sifatida roʻyxatdan oʻtkazilgan dehqon xoʻjaliklari a’zolari hamda 
shaxsiy yordamchi xoʻjaliklarda va dehqon xoʻjaliklarida qoramol oʻstirish bilan band 
boʻlgan shaxslar; 
nodavlat notijorat tashkilotlari xodimlari. 
Norasmiy sektorda band boʻlganlar sonini aniqlash va hisoblab chiqish 
Xalqaro mehnat tashkiloti normalaridan kelib chiqib hamda Davlat statistika 
qoʻmitasining hisobga olish va tasniflash amaliyotiga muvofiq iqtisodiyotning 
norasmiy sektorida band boʻlganlar jumlasiga ijtimoiy sugʻurta va soliq organlarida 
hisobga turmagan quyidagi shaxslar kiradi: 

yuridik shaxs sifatida roʻyxatdan oʻtkazilmagan dehqon xoʻjaliklari a’zolari; 

uyda pulli xizmatlar koʻrsatish bilan band boʻlgan shaxslar (enagalar, uy 
xizmatchilari, uy oshpazlari, avtomobil haydovchilar, qorovullar va boshqalar); 

jismoniy shaxslarda haq olib ishlovchi shaxslar; 

oila boshliqlariga ularning tadbirkorlik faoliyatida yordam beruvchi oila 
a’zolari; 

tegishli roʻyxatdan oʻtmay ishlovchi tadbirkorlar. 
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band shaxslar soni mehnat organlari 
tomonidan bandlik masalalari boʻyicha har chorakda amalga oshiriladigan oʻrganib 
chiqish asosida aniqlanadi. 
Iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan band aholi sonini aniqlash uchun 
bandlik masalalari boʻyicha tanlab oʻrganib chiqish ma’lumotlari asosida: 
a) iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning tegishli turlari bilan 
shugʻullanuvchi shaxslar sonining mehnatga layoqatli yoshdagi soʻrab chiqilganlarning 
umumiy sonidagi salmogʻi quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi: 
SChSi = SSi : SS x 100, bunda: 

---

230 
SChSi - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan 
shugʻullanuvchi soʻrab chiqilganlar salmogʻi; 
SSi - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan 
shugʻullanuvchi soʻrab chiqilganlar soni; 
SS - mehnatga layoqatli yoshdagi soʻralganlar soni, hammasi; 
b) olingan salmoq koʻrsatkichi boʻyicha iqtisodiyotning norasmiy sektorida 
faoliyatning aniq turi bilan shugʻullanuvchi aholi sonining hisobi quyidagi formula 
boʻyicha aniqlanadi:
ITNRi = MLA x SChSi : 100, bunda: 
ITNRi - iqtisodiyotning norasmiy sektorida faoliyatning aniq turi bilan 
shugʻullanuvchilar soni; 
MLA - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni. 
Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni toʻgʻrisida axborot olish manbai - 
aholining jinsi va yoshi boʻyicha tarkibi toʻgʻrisidagi davlat statistika ma’lumotlari; 
v) iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlarning umumiy sonini 
aniqlash uchun faoliyatning har bir aniq turi boʻyicha ITNR toʻgʻrisidagi ma’lumotlar 
jamlanadi: 
ITNR = SChSi ITNRi , bunda: 
ITNR - iqtisodiyotning norasmiy sektorida ish bilan bandlar soni, hammasi. 
Mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslar sonini aniqlash 
Mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslar soni quyidagi tartibda 
bosqichma-bosqich aniqlanadi: 
1) Birinchidan, ishga joylashtirishga muhtojlarni aniqlash maqsadi uchun mehnat 
organlari tomonidan mehnat emigratsiyasi boʻyicha savolnomaga muvofiq, mehnat 
bilan bandlik masalalari boʻyicha oʻrganishlarni oʻtkazish paytida migrant mehnatchilar 
sifatida chet elda turganlar soni aniqlanadi. Buning uchun: 
a) uy xoʻjaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari boʻyicha (mehnat 
emigratsiyasi moduliga binoan) har chorakdagi oʻrganishlar ma’lumotlari asosida 
mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotgan shaxslarning soʻralganlar umumiy 
sonidagi salmogʻi quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi: 
MMS = KMMS : SS x 100, bunda: 
MMS - migrant mehnatchilarning soʻralganlarning umumiy sonidagi salmogʻi; 
KMMS - mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet elga ketgan shaxslarning 
(migrant mehnatchilarning) mehnat bilan bandlik masalasi boʻyicha uy xoʻjaliklarini 
oʻrganish davomida aniqlangan soni; 
SS - mehnatga layoqatli yoshdagi soʻralganlar soni, hammasi. 
Izoh. Chet eldagi migrant mehnatchilarning uy xoʻjaliklarini oʻrganishda bevosita 
qatnashmasligini (soʻrov paytida boʻlmasligini) hisobga olib, ushbu shaxslar soni 
toʻgʻrisidagi ma’lumotlar soʻralayotgan uy xoʻjaliklari vakolatli a’zolaridan soʻralgan 
holda olinadi. 
b) migrant mehnatchilarning soʻralganlarning umumiy sonidagi salmogʻi boʻyicha 
migrant mehnatchilarning mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi 
tarkibidagi umumiy soni quyidagi formula boʻyicha hisoblab chiqiladi: 
MM = MMS x MLA : 100, bunda: 
MM - migrant mehnatchilar soni, hammasi; 

---

231 
MLA - mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi soni. 
v) zarurat boʻlganda, mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirayotganlarning soni 
joʻnab ketgan yoʻnalishi (mamlakati) boʻyicha aniqlanadi. 
Buning uchun: 

oʻrganishlar ma’lumotlari boʻyicha har qaysi mamlakatdagi mehnat faoliyatini 
amalga oshirayotgan migrant mehnatchilarning soʻralganlar umumiy sonidagi 
salmogʻi aniqlanadi;

mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga layoqatli aholi umumiy soniga nisbatan 
salmoqni proportsional ravishda hisoblab chiqish va jamlash yoʻli bilan muayyan 
mamlakatlarda mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan migrant mehnatchilar soni 
aniqlanadi. 
2) Ikkinchidan, umuman respublika boʻyicha mehnat resurslarini hisoblab 
chiqishda mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet elga ketgan shaxslar soni 
hisobga olinadi. Ularning soni Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
"Mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun chet ellarga ketayotgan Oʻzbekiston 
Respublikasi fuqarolarini hisobga olishni takomillashtirish toʻgʻrisida" 2007 yil 1 
maydagi 97-son qarori bilan tasdiqlangan Sxema boʻyicha, quyidagilarni oʻz ichiga 
oluvchi integratsiyalashgan axborotlar moduli asosida aniqlanadi: 
a) chet elga ketganlarning soni va maqsadi toʻgʻrisida bojxona deklaratsiyasining 
takomillashtirilgan shakli asosidagi har choraklik statistika hisoboti ma’lumotlari;
b) mehnat emigratsiyasi masalalari boʻyicha har yilgi sotsiologik oʻrganishlar 
ma’lumotlari; 
v) mehnat faoliyatini chet elda amalga oshirish uchun fuqarolarga Tashqi mehnat 
migratsiyasi masalalari agentligi tomonidan berilgan ruxsatnomalar ma’lumotlari; 
g) Tashqi ishlar vazirligining chet eldagi konsullik muassasalaridan olingan 
ma’lumotlar; 
d) uy xoʻjaliklarini mehnat bilan bandlik masalalari boʻyicha har choraklik 
oʻrganishlar ma’lumotlari. 
Iqtisodiy faol boʻlmagan aholi sonini aniqlash 
IFA = Oʻ + A + IN + IBB, bunda: 
IFA - iqtisodiy faol boʻlmagan aholi; 
Oʻ - ishlab chiqarishdan ajralgan holda oʻqiyotgan hamda ish haqi va mehnat 
daromadiga ega boʻlmagan oʻquvchilar va talabalar; 
A - uy bekalari va bolalarni parvarish qilayotgan ishlamaydigan ayollar; 
IN - ishlamaydigan uchinchi guruh nogironlari; 
IBB - ixtiyoriy ravishda ish bilan band boʻlmagan shaxslar, shuningdek koʻchar va 
koʻchmas mulkdan daromad oladigan ishlamaydigan shaxslar. 
Mustaqil ravishda ish qidirayotgan shaxslar sonini aniqlash 
Mustaqil ravishda ish qidirayotganlar soni ishga joylashtirishga ehtiyoj sezadigan 
aholining hisoblangan sonidan (mazkur Metodikaning 3-bandida koʻrsatilgan formula 
boʻyicha aniqlangan) hisobot davri oxiridagi holati boʻyicha Bandlikka koʻmaklashish 
tuman (shahar) markazlarida rasman ishsizlar sifatida roʻyxatdan oʻtkazilgan shaxslar 
sonini chiqarib tashlash yoʻli bilan quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi: 
IM = IB - RR, bunda: 

---

232 
IM - ish bilan band boʻlmaganlar, mustaqil ravishda ish qidirayotganlar; 
IB - ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band boʻlmagan aholi (ishsizlar); 
RR - ishga joylashtirishga muhtoj boʻlganlarni aniqlash paytida rasman 
roʻyxatdan oʻtkazilgan ishsizlar.
Bandlikka koʻmaklashish tuman (shahar) markazlari ma’lumotlari rasman 
roʻyxatdan oʻtkazilgan ishsizlar boʻyicha axborot olish manbai hisoblanadi. 
Aholining mehnat bilan bandligini oʻrganish tartibi 
Aholining ish bilan bandligini oʻrganish maxsus tanlab olingan uy xoʻjaliklari 
a’zolaridan soʻrab chiqish yoʻli bilan amalga oshiriladi. 
Uy xoʻjaliklarini soʻrab chiqish har choraklik asosida Bandlikka koʻmaklashish 
tuman (shahar) markazlari xodimlari tomonidan har chorakning oxirgi oyi ikkinchi oʻn 
kunligi mobaynida oʻtkaziladi. 
Soʻrab chiqilishi kerak boʻlgan uy xoʻjaliklarini tanlash har bir tuman boʻyicha 
ma’lumotlarning reprezentativligini ta’minlaydigan har bir tuman (shahar) boʻyicha uy 
xoʻjaliklarining kamida bir foizini soʻrov bilan qamrab olish hisobga olingan holda 
proportsional tanlov boʻyicha oʻtkaziladi. 
Uy xoʻjaliklarini soʻrab chiqish Bandlikka koʻmaklashish tuman (shahar) 
markazlari tomonidan tuman (shahar) statistika boʻlimlari bilan birgalikda toʻrt 
bosqichda oʻtkaziladi: 
a) birinchi bosqichda har bir tuman boʻyicha oʻrganilishi kerak boʻlgan uy 
xoʻjaliklari soni quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi: 
UXS =UX x 1%, bunda: 
UXS - har bir tuman (shahar)da soʻrab chiqilishi kerak boʻlgan uy xoʻjaliklari 
soni; 
UX - tuman (shahar)dagi uy xoʻjaliklari soni; 
b) ikkinchi bosqichda uy xoʻjaliklari oʻrganiladigan aholi punktlari aniqlanadi, 
bunda: 

tanlab olingan aholi punktlari yonma-yon chegaralarga ega boʻlmasligi kerak; 

tuman markazlari va ulardan yiroqda joylashgan aholi punktlari majburiy 
tartibda oʻrganilishi kerak; 

har bir tumanda kamida ta aholi punkti (tuman markazi ham shu jumlaga kiradi) 
oʻrganilishi kerak; 

har bir shaharda yonma-yon chegaralarga ega boʻlmagan kamida ta mahalla 
oʻrganilishi kerak. 
Aholi punktlarini tanlash tuman (shahar) statistika boʻlimi bilan kelishgan holda 
Bandlikka koʻmaklashish tuman (shahar) markazlari tomonidan amalga oshiriladi;
v) uchinchi bosqichda har bir aholi punktida oʻrganilishi kerak boʻlgan uy 
xoʻjaliklari soni aniqlanadi; 
g) toʻrtinchi bosqichda aholi punktlarida (mahallalarda) mavjud boʻlgan uy 
xoʻjaliklari roʻyxatlari asosida oʻrganilishi kerak boʻlgan uy xoʻjaliklarining aniq 
roʻyxati aniqlanadi. 
Bunda tanlashning quyidagi tartib-qoidasini nazarda tutadigan "proportsional 
bosqichma-bosqich tanlash" usulidan foydalaniladi: 

---

233 
- mazkur aholi punktida (mahallada) joylashgan uy xoʻjaliklarining hisoblangan 
sonini oʻrganilishi kerak boʻlgan uy xoʻjaliklarining hisoblangan soniga boʻlish yoʻli 
bilan "tanlash bosqichi" aniqlanadi (masalan, tanlab olingan aholi punktida 300 ta uy 
xoʻjaligi mavjud boʻlib, oʻrganiladigan uy xoʻjaliklari soni esa 30 tani tashkil etishi 
kerak boʻlsa, "tanlash bosqichi" "10" ni (300:10) tashkil etadi); 
- uy xoʻjaliklarining umumiy sonidan "tanlash bosqichi"ga bir karra har bir uy 
xoʻjaligiga tartib raqami beriladi va tanlab olinadi. 
Uy xoʻjaliklari soʻrovi Davlat statistika qoʻmitasi bilan kelishgan holda Mehnat va 
aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan maxsus 
soʻrovnoma boʻyicha amalga oshiriladi. 
Uy xoʻjaliklarining mehnatga layoqatli yoshdagi barcha a’zolaridan soʻrab 
chiqilishi kerak, ular hozir boʻlmagan taqdirda esa hozir boʻlmagan uy xoʻjaliklari 
a’zolariga tegishli javoblarni uy xoʻjaligining boshqa vakolatli a’zosidan olishga yoʻl 
qoʻyiladi. 
Soʻrovni amalga oshirgan xodimlardan uy xoʻjaliklari soʻrovining toʻldirilgan 
soʻrovnomalarini qabul qilish Bandlikka koʻmaklashish markazining ishga 
joylashtirishga muhtoj boʻlgan aholini hisobga olish va ular boʻyicha ma’lumotlar 
bankini shakllantirish boʻlimi boshligʻi tomonidan amalga oshiriladi. 
Toʻldirilgan soʻrovnomalarni qabul qilishda: 

soʻrab chiqqan xodim tomonidan uy xoʻjaliklari soʻrovining aniq tarzda 
tanlanishiga rioya qilinganligi; 

soʻrovnoma savollari toʻliq toʻldirilganligi; 

soʻrovnoma savollariga javoblarning mantiqliligi va bir-biriga zid emasligini 
tekshirish ta’minlanishi kerak. 
Uy xoʻjaliklari soʻrovi oʻtkazilishining sifati uchun javobgarlik uy xoʻjaliklari 
soʻrovini oʻtkazgan xodimga va soʻrovnomani qabul qilib olgan shaxsga yuklanadi. 
Soʻrovnoma materiali qabul qilib olingandan keyin uni qayta ishlash maxsus 
kompyuter dasturi yordamida amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasini shakllantirish 
(ma’lumotlarni kompyuterga kiritish) Qoraqalpogʻiston Respublikasi Mehnat va aholini 
ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar mehnat va aholini 
ijtimoiy muhofaza qilish bosh boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi. 
Ma’lumotlar kompyuterga toʻliq kiritilgandan keyin ma’lumotlar bazasi har bir 
tuman boʻyicha alohida fayllar shaklida keyinchalik uzil-kesil puxta ishlash va tahlil 
qilish uchun Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga yuboriladi. 
Ma’lumotlarni puxta ishlash va tahlil qilish quyidagi muddatlarda amalga 
oshiriladi: 

ma’lumotlar bazasini shakllantirish (kompyuterga kiritish) - hisobot choragi 
oxirgi oyidan keyingi oyning 1-kunigacha; 

har bir tuman boʻyicha yigʻma jadvallarni puxta ishlash va olish - hisobot 
choragi oxirgi oyidan keyingi oyning 10-kunigacha; 

tekshirish natijalari boʻyicha tahliliy ma’lumotnoma va tahliliy jadvallar 
tayyorlash - hisobot choragi oxirgi oyidan keyingi oyning 1-kunigacha. 

---

234