Menejmentga kirish

9.2. Boshqaruv samaradorligining mohiyati va me’zonlari. Boshqaruv 
samaradorligi koʻrsatkichlari. 
Korxonaning salohiyati har xil turdagi bozorlardagi raqobat kurashida amalga 
oshiriladi. Uni amalga oshirilishining muvaffaqiyati koʻproq menejerlarning 
san’ati, ularning bilimlari, tajribasi va kasbiy mahoratiga bogʻliq. Biznesning 
murakkab dunyosida bunday oʻzini oʻzi baholash yetarli emas. Ammo 
muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarning sabablariga mustaqil ekspertlar, 
maslahatchilar va raqiblarning koʻzlari bilan qarash va solishtirish uchun maxsus 
ishlab chiqilgan standartlardan, ya’ni etalon uchun qabul qilingan har xil 
korxonalar, sohalar va boshqalar salohiyatilari raqobatbardoshligining baholaridan 
foydalanish foydalidir. Bu holda yutuqlarni oʻzi tomonidan baholashga aniqlik, 
tuzatishlar kiritiladi va u endi korxonaning bozor tizimidagi haqiqiy holatiga mos 
keladi.
Qadimgilarni aytishlaricha, dunyoni boshlanishida soʻz yotadi. Muvaf- 
faqiyatli biznesning asosida esa nima yotadi? Biznes strategiya (uzoq muddatli 
maqsadlar)ni belgilashdan, ya’ni jamiyatda qabul qilingan va mustahkamlangan 
qonunlar, ahloqiy me’yorlar, iste’molchilarning ruhiy qarashlari, milliy an’analar 
va h.k. koʻrinishidagi huquqiy, iqtisodiy, sotsial, ekologik va boshqa standartlarni 
hisobga olish bilan kattaroq daromad olishga imkon beruvchi resurslar(xodimlar, 
moddiy-ashyoviy va boshqalar)ni muvofiq tanlab olishdan boshlanadi va uning 
asosida taktika ishlab chiqiladi. Muvaffaqiyatli biznesning strategiyasini umumiy 
koʻrinishda quydagicha aks ettirish mumkin:
Ebft = DNt + Dpo + Dpb + Dpf 
Pht Pa yoki Pprim shartida max 
bu Ebft >Ebnt, agar Ebft Ebnt, unda biznes: yo umuman, yoki korxona 
uchun , yoki faqat jamiyat uchun samarali boʻladi.
Evf* va Ebi* belgilanishlar tegishli ravishdagi t vaqti ichidagi biznes 
samaradorligining haqiqiy va me’yoriy darajasi: 
Dnr va Rnt tegishli ravishdagi t vaqti ichidagi korxonaning yigʻma 
daromadlari va resurslari;
Dpo – soliqlar va sotsial fondlarga ixtiyoriy toʻlovlar toʻlangandan keyin 
korxona ixtiyorida qoladigan daromadlar; 

---

250 
Dpb – korxonaning respublika va mahalliy byudjetga topshirilgan 
daromadlari; 
Dpf – korxonaning sotsial fondlarga ixtyoriy ajratmalar shaklida topshirilgan 
daromadlari; 
Ra – korxona tomonidan avanslashtirilgan resurslar (korxonaning qiymatiy 
baholanishdagi barcha mavjud resurslari, shu jumladan rezerv qilingan ish joylari, 
xom ashyo, materiallarning me’yoridan ortiq zaxiralari, oʻrnatilmagan uskunalar, 
sugʻurta va tavakkalchilik fondlari); 
Rprim – korxona tomonidan qoʻllanilgan resurslar (avanslashtirilgan resurslar 
minus foydalanilmagan resurslar, ya’ni rezervli ish joylari, xom ashyo, 
materiallarning me’yoridan ortiq zaxiralari, oʻrnatilmagan uskunalar, sugʻurta va 
tavakkalchilik fondlari); 
Ushbu formula umuman jamiyat nuqtai nazaridan muvaffaqiyatli biznesni aks 
ettiradi. Chunki u soliqli byudjet tushumlari va sotsial fondlarni shakllantirishda 
faol ishtirok etish, hamda daromadlar va xarajatlarning faol balansi bilan raqobat 
qilishga qaratilgan. Bunday strategiyani amalga oshiruvchi korxonalar nafaqat 
raqobatbardosh salohiyatga egalar, balki davlatning iqtisodiy qudratini oshiradilar. 
Gʻarbda ular oʻzlarini oʻstirgan mamlakatlaring faxri boʻladilar, ularning 
menejerlari esa – eng mashhur va nomi chiqqan kishilardir. 
Jahon amaliyotida korxona faoliyatining asosiy natijalari daromadlar 
kategoriyasi bilan belgilanadilar. Iqtisodiyot tilida bu – sof foyda (soliqlar va 
sotsial fondlarga ihtiyoriy toʻlovlar toʻlanganidan keyin korxona ixtiyorida 
qoladigan foyda), ishlab chiqish bilan qoʻshilgan qiymat ( sotilgan tovarlar qiymati 
minus xarid qilingan tovarlar va xizmatlar qiymati), yalpi daromad (sotsial 
toʻlovlarni oʻz ichiga oluvchi ish haqi fondi va plyus – balansli foyda). Barcha
daromadlar korxona ixtiyorida qoluvchi daromadlar va undan soliqlar, rentalar, 
toʻlovlar, subsidiyalar, badallar, hayriyalar, hamda raqobat natijasida (narxdagi yon 
berishlar, holatiy yoʻqotishlar va h.k.) koʻrinishida undirib olinadigan 
daromadlarga boʻlinadilar. Daromadlar odatda ishga kiritiladigan resurslar (asosiy 
fondlar va moddiy aylanma mablagʻlar, avans qilib berilgan yoki qoʻllanilgan 
sarmoyalar) bilan tenglashtiriladi. Daromadlar va xarajatlar(sarmoyalar, mehnat,
vaqt, bozor sigʻimining oʻzlashtirilgan ulushi)ning har xil nisbatlarini ekspert yoʻli 
bilan aniqlangan xuddi shunday standartlar bilan solishtirishda korxona 
salohiyatining raqobatbardoshligini baholashga imkon beradi. Bunday baho bir 
qator koʻrsatkichlar va standartlar (normativlar)dan foydalanish bilan beriladi, 
unga erisha turib, korxona raqobatbardosh boʻladi. Standartlarni ishlab chiqish 
usullari gʻoyatda turli tumanligi bilan ajralib turadi. Chunki rivojlangan 
mamlakatlardagi bozor munosabatlari amaliyoti asrdan ortiqqa tengdir. Hozir ular 
orasidan ekspertli balli baholarga afzallik berilmoqda.
Umuman, korxona salohiyati raqobatbardoshligini oʻzgarishi – bu uning 
tijorat sirining oʻzagidir. Shuning uchun ham bunday baholashning eng muhim va 
batafsil usullarini korxona menejerlari sir tutishga harakat qiladilar. Etakchi 
indikatorlarning aniq miqdorlari va ularni boshqarish strategiyasi odatda 
korporatsiyalar uchun maxfiy boʻladi. Shunga qaramasdan biznes boʻyicha gʻarb 
adabiyotlarini koʻrib chiqa turib, bozorning holati va korporatsiyalarning iqtisodiy 

---

251 
hulqining orqasidan kuzata turib, eng ahamiyatli va koʻproq foydalaniladigan 
standartlarni, korxonalar faoliyati natijalari va resurslari harakatinig ularning 
raqobatbardoshligi ostida yotuvchi indekslarini ajratish mumkin. 
Korxonaning 
raqobatbardoshligi salohiyati 
standartlari 
iqtisodiy 
va 
sotsiallarga boʻlinadi. Ular odatda sinchiklab tanlab olinadilar, ular etarlicha koʻp 
yoki nisbatan kam boʻlishi mumkin. Bu oʻtkazilayotgan tadqiqotning kengligiga 
bogʻliqdir. 
Bizning 
minimum 
korxona 
salohiyati- 
ning 
iqtisodiy 
raqobatbardoshligini baholashga imkon beruvchi beshta indikatorlar bilan 
belgilanadi. Ya’ni: ashyoviy va axborat resurslari, iqtisodiy kenglik, vaqt, 
texnologiyalar, daromadlar darajasidan foydalanishning samaradorligi.
Ushbu maqsadlar uchun hammadan avval me’yoriy koʻrsatkichlar va korxona 
raqobatbardoshligining darajalarini ajratish zarur. Bunday darajalar tadqiqotning 
maqsadlariga koʻra bir nechta boʻlishlari mumkin. Ulardan eng muhimlarini 
ajratamiz. Bu jahon etakchisi (yetakchi firmalar uchun indikatorlarning aniq 
miqdorlarini aks ettiruvchi koʻrsatkichlar); jahon standarti (ekspert yoʻli bilan 
olingan me’yoriy koʻrsatkichning oʻrtacha darajasi, unga chiqish korxonani etalon-
moʻljallar safiga kiritilganligini bildiradi ); xalq xoʻjaligi etakchisi; xalq xoʻjaligi 
standarti; sohaviy yetakchilik; sohaviy standart darajalari; chegaraviy daraja 
(undan keyin korxona raqobatbardosh boʻla olmaydi). Raqobatbardoshlikning har 
bir darajasiga aniq koʻrsatkichlar koʻrinishidagi indikatorlarning belgilangan 
majmuasi mos keladi. Ularning barchasi korxona salohiyati raqobatbardoshligining 
matritsasini tashkil qiladilar, unda tanlab olingan koʻrsatkichlarning nisbiy 
miqdorlari va ularning foizli-balli aks ettirilishi aks ettiriladi (2-jadval). 
Ushbu matritsani aniq koʻrsatkichlar bilan toʻldirish oson ish emas. U 
korxonada malakali aqliy markazni mavjud boʻlishini, raqiblar tomonidan 
yashirilgan tijorat sirini qoʻshish va oʻzinikini saqlab qolish, hamda axborat 
manbalarini, shu jumladan xorijnikini qoʻshimcha oʻrganish va ulardan 
foydalanishni taqazo qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda - bu “oltin yoqachalar”:
maslahatchilar, menejerlar, olimlar, yuristlar, tizim tahlilchilari, hokimiyat va 
hokimiyatning parlament tuzilmalarining sobiq a’zolari va boshqalarning oddiy 
ishi boʻlsa ham. Bunday ishsiz obroʻli va oʻzini hurmat qiluvchi firma biznesdagi 
uzoq muvaffaqiyatga umid qilolmaydi. Raqobatbardoshlik matritsasida bugungi 
eng yuqori – ekspert yoʻli bilan olingan indikatorning darajasi 100% deb qabul 
qilinadi va shunga koʻra 100 ball boʻladi. Ushbu matritsa asosda
raqobatbardoshlik darajasini ham alohidagi indikatorlar boʻyicha va ham, umuman, 
ularningg butun majmuasi boʻyicha balli hisoblanishlarini berish mumkin. 

---

252