Ámeliy sabaq materialları

7-tema. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám naqıl-maqallar


Joba:
Frazeologiyalıq sóz dizbegi haqqında túsinik
Frazeologizmlerdiń túrleri
Frazeologiyalıq sóz dizbeginıń sóz shaqabına qatnası

Tayanısh sózler-turaqlı sóz dizbekleri, onıń túrleri, frazeologiyalıq ótlesiwler, frazeologiyalıq dizbekler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq sózler.

Tildiń sózlik quramında bir sózge barabar leksikalıq máni ańlatatuģın turaqlı sóz dizbekleri bar. Mısalı, iyt ólgen jer, salısı suwģa ketiw, kózdi ashıp jumģansha, qulaq salıw, kóz tigiw hám t.b. Joqarıda keltirilgen hár bir dizbek bir sózge barabar leksikalıq máni ańlatadı: iyt ólgen jer – uzaq jer, salısı suwģa ketiw – qapalanıw, kózdi ashıp jumģansha – tez, qulaq salıw – tıńlaw, kóz tigiw – qaraw. Bunday dizbeklerdi frazeologiyalıq sóz dizbekleri deydi.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ushın tán belgiler: tilde tayar túrinde ushırasadı, neshe sózden turıwına qaramastan gápte bir gáp aģzasınıń xızmetin atqarıwı, quramındaģı hár bir sózdiń turaqlı ornına iye bolıwı, ayırıqsha máni ańlatılıwı hám basqa tilge sózbe-sóz awdarılmawı bolıp esaplanadı.
Frazeologiyalıq sóz dizbeklerin ańlatatuģın mánileri, quramındaģı jay sózlerdiń pútin mánige qatnası, baylanısı boyınsha hár túrli. Usıģan baylanıslı Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri r (tórt) túrge bólinedı
1. Frazeologiyalıq ótlesiwler; 2. Frazeologiyalıq birlikler; 3. Frazeologiyalıq dizbekler; 4. Frazeologiyalıq sózler.
Frazeologiyalıq ótlesiwlerde sózler óziniń leksikalıq mánisi menen hesh qanday baylanısqa iye bolmaydı, olardıń quramındaģı jeke sózler ózleriniń tiykarģı mánisinen pútkilley ayırılģan boladı. Mısalı, qas penen kózdiń arasında, tayaģın iyt ģayzaģan, ala jipti kesiw, til menen oraq orıw hám t.b. Olar grammatikalıq jaqtan da oģada turaqlı bolıp, hátte olarģa ayırım grammatikalıq formalardı da qosıwģa bolmaydı. Mısalı, «tayaģın iyt ģayzaw» dı, «tayaqların iyt qayzaw» yamasa «tayaģın iytler ģayzaw» dep te ózgertiwge bolmaydı.
Frazeologiyalıq birlikler frazeologiyalıq ótlesiwge qaraģanda bir qatar ózgeshelikke iye. Onıń quramındaģı ayırım sózler frazeologiyalıq sóz dizbegi ańlatıp turģan uluwma máni menen baylanıslı boladı. Mısalı, ókshe kóteriw, qulaq túriw, kóz tigiw, kózdi ashıp jumģansha, kóz jumıw hám t.b. Bunıń ishindegi «qulaq túriw» frazeologiyalıq sóz dizbegin alıp qarayıq. Onıń mánisı tıńlaw, esitiw. Al qulaq-esitiw aģzası. Demek, dizbektiń ańlatqan uluwma mánisi menen onıń quramındaģı jeke sózlerdiń mánisi arasında baylanıs bar.
Frazeologiyalıq dizbeklerde quramındaģı jeke sózlerdiń leksikalıq máni menen frazeologiyalıq dizbekler ańlatqan máni menen tikkeley baylanıslı boladı. Mısalı, qabaq úyiw, kózi tınıw, kózi qamasıw, tastay túnek, pıshıq murnı batpaytuģın, asqar taw, kózge túsiw hám t.b. Qabaq úyiw frazeologiyalıq sóz dizbegi ókpelewdi bildiredi. Sebebi, ókpeleseń qabaģıń úyiledi. Frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde de obrazlı, kórkem máni bar. Usı arqalı ol jay sózlerden ajıralıp turadı.
Frazeologiyalıq dizbeklerge naqıl-maqallar da kiredi. Olar da tilde tayar túrinde ushırasadı. Olardıń quramındaģı sózlerdiń ornı turaqlı, basqa sózler menen almastırıwģa bolmaydı. Tek ádebiy shıģarmalarda belgili bir stillik maqsetlerge baylanıslı ayırım sózler qosılıp yamasa qáliplesken morfologiyalıq forması ózgertilip aytılıwı múmkin. Biraq olardıń uluwma mazmunı saqlanadı.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri bir túsinikti bildiredi, yaģnıy bir sózge barabar boladı. Sonlıqtan gápte bir gáp aģzası xızmetin atqaradı. Usıģan baylanıslı olar sóz shaqaplarına da bólinedi. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerin sóz shaqaplarına qatnasına qaray tómendegi túrlerge bóliwge boladı.
1. Feyil mánili frazeologizmler: ala jipti kesiw (qatnasıqtı qoyıw), ańı ushıw (qorqıw), qulaq salıw (tıńlaw), kóz tigiw (qaraw), araģa ot taslaw (ģajaw), ant ishiw (isendiriw), ájeli jetiw (óliw) hám t.b.
2. Kelbetlik mánili frazeologizmler: aqpa qulaq (umıtshaq), qara bet (arsız), awzı ashıq (ańqaw), pıshıq murnı batpaytuģın (qalıń), awzın buwģan ógizdey (úndemeytuģın), qolı ashıq (saqıy) hám t.b.
3. Atlıq mánili frazeologizmler: awız birshilik (tatıwlıq), ash kózlik (qánáátsizlik), quw bas (jalģız bas), qara suw (qaynaģan suw), ot bası (oshaq bası) hám t.b.
4. Ráwish mánili frazeologizmler: kózdi ashıp jumģansha (tez), há demey, há, pá deymen degenshe (tez), at ústi (ústirtin), kóz ushında (alısta), iyt ólgen jer (uzıq).