Ámeliy sabaq materialları

Tayanısh sózler: Orfografiyalıq sózlik, orfoepiyalıq sózlik, awdarma sózlik, frazeologiyalıq sózlik

Sózlikler sózlerdiń mánilerin úyreniwde yamasa basqa tillerdiń sózlerin úyreniw ushın keń qollanıladı. Sózlikler maqsetsiz dúzilmeydi. Máselen, orfografiyalıq sózlik sózlerdiń durıs jazılıwın hám sózlerdiń durıs aytılıwın, túsindirme sózlik ádebiy tildiń sóz baylıģı hám onıń birneshe mánilik ózgesheliklerin túsindiriw ushın, eki tillik awdarma sózlik basqa tillerdiń sózlerin, olardıń mánilerin úyreniw maqsetinde dúziledi. Bul atalģan sózliklerden basqa da tilde terminologiyalıq sózlik, dialektlik sózlik, frazeologiyalıq sózlik, sinonimlik sózlik hám t.b. sózlikler qollanıladı. Sonıń ishinde turmısta eń kóp qollanılatuģın túrleri orfografiyalıq sózlik, awdarma sózlik hám túsindirme sózlikler.

Orfografiyalıq sózlik. Orfografiyalıq sózlik jazba tildegi sózlerdi ádebiy til qaģıydası tiykarında durıs jazıw ushın dúziledi. Onda ádebiy tildiń orfografiyalıq qaģıydaları basshılıqqa ahnadı.
Orfografiyalıq sózlik alfavit tártibinde beriledi. Alfavit tártibi dizimge alınģan sózdiń eń sońģı háribine shekem saqlanadı. Orfografiyalıq sózlikke, tiykarınan, jazılıwı qıyın túbir sózler, túbir sózlerge qosımtalardıń qosılıwı menen jazıwda ózgeriske ushıraytuģın sózler, birigip, qosılıp hám bólek jazılatuģın qospa sózler kirgiziledi.
Kóbinese orfografiyalıq sózlikke tómendegi sózler engiziledi.
Túbir sózlerge qosımtalar qosılģanda ózgeriske ushıraytuģın sózler: xalıq-xalqı, erin-erni, mektep-mektebi, taraq-taraģı, qulıp-qulpı hám t.b.
Qaraqalpaq tiliniń mektep oqıwshılarına arnalģan birinshi orfografiyalıq sózligi 1941- jılı shıqtı. Ekinshi orfografiyalıq sózlik 1959-jılı, úshinshi sózlik 1980-1990-jılları basıldı. Al úlken akademiyalıq orfografiyalıq sózlik 1980-1990 (D.S.Nasırovtıń avtorlıģında 44000 ģa jaqın sózi bar)-jılları basıldı.1992-jıl avtorlar toparı menen «niń qısqasha orfografiyalıq sózligi» shıqtı. Latınsha orfografiyalıq sózlik 1997- jılı E.Dáwenov hám M.Dáwletovlar tárepinen dúzildi.
Awdarma sózlikler eki tillik hám kóp tillik sózlik bolıp bólinedi. Sonıń ishinde awdarma sózliktiń eki tillik sózligi keń qollanıladı. Házir qaraqalpaq tilinde eki tillik sózliktiń «Orıssha-qaraqalpaqsha» sózlik, «Qaraqalpaqsha-orıssha sózlik» hám «Anglchansha-qaraqalpaqsha sózlik» túrleri dúzilgen.
Eki tillik awdarma sózlikte basqa tillerdiń sózlerin, ásirese, orıs sózlerin ne awdarıw yamasa qaraqalpaq sózlerin orıs tiline awdarıw jolı menen dúziledi. Awdarma sózliktiń bul eki túri de tillerdi úyreniwde qollanıladı. Sózliklerdi paydalanıwda sózliklerdiń dúziliw tártibin bilip alıw kerek.
1. Eki tillik awdarma sózler de alfavit tártibi menen dúziledi. Alfavit tártibi menen berilgen sózlerdiń awdarılatuģın sózi qara hárip penen beriledi. Onıń qanday sóz shaqabı ekennine qaray, jınıs, túr, dáreje kategoriyası qısqarģan hárip penen kórsetiledi.
2. Eger sózlikke kirgen sóz kóp manili bolsa, olardıń manileri izbe-iz arab tsifrı menen kórsetiledi.
3. «Orıssha-qaraqalpaqsha sózlik»te orıs sózleriniń pát túsip aytılatuģın buwınnıń ústine pát ( ' ) belgisi qoyılıp beriledi.
Túsindirme sózlik alfavit tártibinde dúzilip, ádebiy tilimizdiń sózleri menen sózlerdiń mánilerine túsinikler beredi, olardı mısallar menen dállilep beredi. qaraqalpaq tiliniń 4 tomlıq túsindirme sózligi bar. Olar 1982, 1984, 1988, 1992- jılları shıqtı. Olarda otız bes mıńnan aslam sóz bar. Ol ádebiy tilimiziń sózlik baylıı menen tanıstıradı.
Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyalıq sózligi J. Eshbaev tárepinen 1985-jılı shıqtı.