Ámeliy sabaq materialları

Feyil. Ráwish


Joba:
Feyil.Feyildiń máhál kategoriyası
2.Ráwish.Ráwishtiń mánisine qaray túrleri.
3.


Tayanısh sózler — feyil, feyildiń máhál kategoriyası, ráwish, ráwishtiń mánisine qaray túrleri.

Adam yamasa basqa zatlardıń, tábiyat qubılıslarınıń halatların bildiretuģın sóz shaqabı. Feyil basqa sóz shaqaplarınan mánilik jaqtan háreketti, forması boyınsha dáreje, túr, meyil, máhál, bet san kategoriyalarına, bolımlı hám bolımsızlıq formalarına iye bolıwı menen ajıralıp turadı. Feyiller tiykarınan atlıqlarģa baylanıslı qollanıladı.

Feyildiń máhál kategoriyası
Feyil arqalı ańlatılatuģın is-háreket yamasa halat belgili bir waqıtta hám belgili bir keńislikte iske asırıladı. Sonlıqtan da máhál kategoriyası – uluwma feyil ushın tán kategoriya. Máhál túsinigin anıqlawda sóylew waqtı sheshiwshi xızmetti atqaradı, sebebi feyildiń máhál katgoriyası feyil tárepinen ańlatılģan is-hárekettiń sóylew waqtına qatnasın bildiredi. Sóylew waqtına qaray feyiller ótken, házirgi hám keler máhál bolıp úshke bólinedi.
Ótken máhál. Ótken máhál formasındaģı feyiller is-hárekettiń sóylew waqtına shekem bolıp ótkenligin yamasa ótpegenligin hár túrli belgiler menen sıpatlap kórsetedi. Ótken máhál feyilleri sintetikalıq (anıq ótken máhál, nátiyjeli ótken máhál, anıq emes burınģı ótken máhál) hám analitikalıq (burınģı ótken máhál, jaqın ótken máhál, tamamlanbaģan ótken máhál, tákirarlanıwshı ótken máhál, niyetli ótken máhál, dawamlı ótken máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Jaydıń ishine taza kórpesheler tóselgen. Oylasıq usınıń menen pitti.
Házirgi máhál. Házirgi máhál feyilleri sóylew waqtında bolıp atırģan is-háreketti bildiredi. Házirgi máhál feyilleri analitikalıq (anıq házirgi máhál) hám sintetikalıq (dawamlı házirgi máhál, házirgi keler máhál) formalarında qollanıladı. Mısalı, Shıģıs tárepten samal esip tur. Adamlar xabar esitpekte.
Keler máhál. Keler máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtınan keyin orınlanatuģının bildiredi. Keler máhál formaları tómendegidey túrlerge bólinedı anıq keler máhál, boljawlı keler máhál, niyetli keler máhál. Mısalı, kógeredi, bararman, barmaqshıman, kelejaq hám t.b.

Tapsırma. Bet-san qosımtaları menen túrlengen feyillerdi tawıp, olardıń betlik qosımtaların neshenshi bette ekenin anıqlań.

1. Bizler ekewmiz jol boyı sóylesip kelip, qasqa sıyırımızdı sharbaqqa kirgizemiz. 2. Kishkene ala buzaw móńirep anasınıń aldına juwıradı. 3. Al, men ol emip qoymasın dep aldınan shıģaman. 4. -Qaraģım, Batıray, men sıyırdı qoraģa qamay qoyayın, buzaw tura tursın, -deydi kempir apam sıyırdı qora betke qaray aydap. 5. Adamdı shimirkendiretuģın ızģar suwıq samal esip tur. 6. Sol túni kempir apam ekewmiz kópke shekem uyıqlamay otırdıq. 7. Meniń de jańa qalģıy baslaģanım edi, sırttan ģawırlasqan dawıs esitildi. 8. Ólsem de tiri qalarman, bir kúnińe jararman. 9. Men mektepke azanda baratuģın edim. 10. Men sabaq tayarlawģa otırsam, kesent bermeyin degendey, hesh ún shıģarmay otıradı (S.K.).

Ráwish. Ráwish is-hárekettiń hám belginiń belgisin bildiretuģın mánili sóz shaqabı. Ol feyil menen dizbeklesip kelip, is-hárekettiń hár qıylı belgisin bildiredi. Ráwish óz aldına jeke sóz shaqabı sıpatında ózine tán ózgesheliklerge iye. Onıń ózine tán semantikası, morfologiyalıq belgileri hám sintaksislik xızmetleri bar. Ráwishke tek ráwish mánisin ańlatıp, sintaksislik jaqtan pısıqlawısh xızmetin atqarıp keletuģın bir qansha túbir sózler kiredı bárha, mudam, jańa, házir, kóp, az, áste hám t.b.

Ráwishtiń tiykarģı morfologiyalıq ózgesheligi, ol sóz ózgertiwshi affikslerge iye emes, basqa sózler menen baylanısqanda sóz ózgertiwshi qosımtalardı qabıllamaydı. Ráwish sonday-aq dáreje kategoriyasına iye.
Ráwishtiń mánisine qaray túrleri. Kópshilik ádеbiyatlаrdа ráwishlеr lеksikа-grаmmаtikаlıq mánisinе qаrаy, sаpа (аnıqlаwıshlıq) ráwishlеr hám pısıqlаwıshlıq ráwishlеr bоlıp еki tоpаrģа bólinеdi².
Qaraqalpaq tilinde ráwish ańlatqan mánisi boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi.
1. Waqıt ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw waqtın bildiredi. Mısalı, keshe, búgin, bayaģıda, erteń, geyde, mudamı, hár kúni, bir kúni hám t.b.
2. Orın ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw ornın, baģdarın bildiredi. Mısalı, tómen, solmanda, anajaqta, arman, berman, oyaqta, buyaqta hám t.b.
3. Sın ráwishi. İs-hárekettiń qalay, qáytip, qalayınsha isleniw usılın, sının hám onıń hár qıylı hal jaģdayların bildiredi. Mısalı, tosattan, birge, usılayınsha, solay.
4. Muģdar-dáreje ráwishi. İs-hárekettiń, zattıń hám ráwishtiń belgisiniń artıq yamasa kemlik dárejesin, muģdarın, ólshemin bildiredi. Mısalı, kóp, mol, talay-talay, ádewir, onsha, bunshelli, pitegene, sál, taģı hám t.b.
5. Maqset ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw yamasa aspaw maqsetin bildiredi, isleniwge tiyisli bolģan is-hárekettiń ne maqsette islenip yamasa islenbegenin kórsetedi. Mısalı, jortaģa, qasaqana, ádeyi hám t.b.
6. Sebep ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw sebebin yamasa onıń nátiyjesin bildiredi. Mısalı, biykarģa, ilajsızdan, jaysha hám t.b.
Ráwishtiń dárejeleri. İs-hárekettiń belgisin basqa belgi menen salıstırıp, onıń artıq yamasa kem ekenligin kórsetedi. Ráwish jay dáreje, salıstırıw dáreje hám arttırıw dárejesine iye.
Jay dáreje. Bul dárejede is-háreket belgisi basqa belgilerge salıstırılmay, hesh qanday qosımtalarsız túbir sóz túrinde qollanıladı. Mısalı, házir, soń, keyin, erte, az, kóp, jıldam, tez hám t.b.
Salıstırıw dáreje. İs-hárekettiń belgisin basqa belgi menen salıstırıp kórsetedi. Salıstırıw dárejesi túbir hám dórendi ráwishlerge -raq//-rek, -ıraq//-irek qosımtalarınıń jalģanıwı nátiyjesinde jasaladı. Mısalı, alısıraq, kóbirek, basqasharaq, keshirek hám t.b. Páseytiw mánisindegi salıstırıw dáreje ráwishleri -law//-lew qosımtalarınıń jalģanıwı arqalı da jasaladı. Mısalı, keshlew, kóplew, azlaw hám t.b.
Arttırıw dárejesi. Qanday da bir is-hárekettiń sapa belgisiniń ekinshi bir is-hárekettiń sapa belgisinen artıqlıģın kórsetedi. Mısalı, oģada kóp, oģırı kóp, ap-az, ep-erte, up-uzaq, ap-alıs, kóp ģana, áste ģana hám t.b.

Qadaģalaw ushın sorawlar

1. Feyil degenimiz ne?

2.Feyildiń máhál kategoriyaları?
3.Ráwishtiń ózgeshelikleri qanday, ol qanday sóz shaqapları menen baylanısadı?
4.Ráwishler mánisine qaray neshege bólinedi?
5.Ráwishtiń dárejeleri neshew, olardı atap aytıń

Ádebiyatlar

Баскаков Н.А Каракалпакский язык. II, ч. I, Фонетика и морфология. М., 1952.
Виноградов В.В. Русский язык. (грамматическое учение о слове). изд. 2-е, М., 1972, 272-317-бетлер.
Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfologiya. No’kis, 2010.
Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология. Нөкис, 1994.
Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1981.