Ámeliy sabaq materialları

10-tema. Kómekshi sózler


Joba:
Tirkewishler.
Dánekerler.
Janapaylar.

Tayanısh sózler-tirkewish, tirkewishtiń túrleri, dáneker, dizbeklewshi hám baģındırıwshı dánekerler, janapay, janapaylardıń túrleri, hár tárep sózler, tańlaq eliklewishler.

Kómekshi sózler óziniń tiykarģı mánisinen ayırılıp kómekshilik xızmetke ótken sóz shaqaplarınıń bir túri. Olardıń ózine tán leksikalıq belgileri bolmaydı. Kómekshi sózler grammatikalıq mánisine hám xızmetine qaray úsh túrge bólinedi. 1. Tirkewishler; 2. Dánekerler; 3. Janapaylar.

Tirkewishler. Kómekshi sózler qatarına kiretuģın ózine tán ózgesheligi bar sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar ózleri dizbeklesip kelgen sózler menen birge waqıtlıq, orınlıq, sebeplik, sınlıq, salıstırıwshılıq, qarsılıq mánilerin bildiredi. Qaraqalpaq tilinde tirkewishler shıģısı jaģınan úsh toparģa bólinip qaraladı: 1) Túpkilikli tirkewishler. Buģan óziniń leksikalıq mánisinen úzil-kesil ayırılģan tirkewishler kiredı ushın, deyin, shekem, sayın, kibi, yańlı hám t.b. 2) Atawısh tirkewishler. Bul toparģa atawısh hám ráwish sózlerden tirkewishlik xızmetke ótken sózler kiredı basqa, ózge, burın, jaqın, qarsı, soń hám t.b. Bul sózler retinde kómekshilik mánide de, dara sóz mánisinde de qollanıla aladı. 3) Feyil tirkewishler. Buģan feyillik mániden tirkewishlik mánige ótken sózler kiredı baslap, boylap, jaģalap, qarap, qaramastan, qaraģanda hám t.b. Bul sózler de retinde kómekshilik mánide de, dara sóz mánisinde de qollanıla aladı.
Qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerdiń ayırımlarınıń ataw sepligindegi, geybirewleriniń barıs, bir qatarlarınıń tabıs, al basqa toparlarınıń shıģıs sepligindegi atawısh hám atawıshlıq xızmette qollanılatuģın sózler menen dizbeklesip, olardı basqarıp keliwine qaray olar tórt toparģa bólinedi.
Dánekerler. Sóz benen sózdiń, sóz toparlarınıń, sonday-aq gáptiń birgelikli aģzaları menen qospa gáptiń quramındaģı jay gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın qollanılatuģın sóz shaqaplarınıń bir túri bolıp tabıladı. Dánekerler basqa kómekshi sózler sıyaqlı shıģısı jaģınan mánilik sózler bolģan. Olar ózgermeytuģın morfologiyalıq kategoriya bolıp sóz ózgertiwshi hám sóz jasawshı affikslerdi qabıl etpey, turaqlı túrde qollanıladı. Dánekerler gáptegi sintaksislik xızmetine qaray dizbeklewshi hám baģındırıwshı bolıp ekige bólinedi³.
Dizbeklewshi dánekerler. Gáptiń birgelikli aģzaları menen dizbekli qospa gáptegi sıńarlardıń araların bir-biri menen teń túrde baylanıstıradı hám olardaģı hár túrli mánilik qatnaslardı bildiredi. Dizbeklewshi dánekerler ańlatqan mánilik ózgesheliklerine qaray tórt toparģa bólinedı
1. Biriktiriwshi dánekerler. Gáptiń birgelikli aģzaların, dizbekli qospa gáptiń sıńarların óz-ara baylanıstırıw ushın qollanıladı hám olardıń arasındaģı mánilik baylanıstıń bir-biri menen teń ekenligin bildiredı hám, hám de, jáne, jáne de, taģı, taģı da, da, de, ta, te hám t.b. Mısalı: ol joldasları menen oylastı hám keńesti.
2. Qarsılas dánekerler. Birgelikli aģzalardı hám dizbekli qospa gáptiń quramındaģı jay gáplerdi bir-birine qarama-qarsı mánilik qatnasta baylanıstırıw ushın qollanıladı: biraq, lekin, al, sonda da, sóytse de, degen menen hám t.b. Mısalı: Kún ıssı, biraq ortaģa ot jaģıldı.
3. Awıspalı dánekerler. Gáptegi birgelikli aģzalardı bir-birine awıspalı mánide baylanıstırıw ushın qollanıladı: yamasa, ya, ya bolmasa, meyli hám t.b. Mısalı: Menińshe ya Aydos, ya Begis, ya Mırjıq barıwı tiyis.
4. Gezekles dánekerler. Hár túrli birgelkili aģzalardı hám dizbekli qospa gáptiń sıńarların bir-birine gezekleslik mánide baylanıstırıw ushın qollanıladı: gá, gáhi, geyde, bazda, birese, bir hám t.b. Mısalı: Birese kúlkim keledi, birese ashıwlanaman.
Baģındırıwshı dánekerler. Qospa gáptiń quramındaģı jay gáplerdi bir-birine baģındırıw jolı menen baylanıstırıp, baģınıńqılı gápti dúzedi. Qospa gáptegi jay gáplerdiń arasındaģı mánilik qatnaslardı bildiriwine qaray, baģındırıwshı dánekerler úsh toparģa bólinedı
1. Sebep dánekerleri. Qaraqalpaq tilindegi sebep dánekerlerdiń qatarına sebebi, óytkeni, nege deseń usaģan dánekerler kirgiziledi. Qospa gáptegi aytılajaq pikirge sebeplik máni beredi. Mısalı: Awılģa jap qazıp apara almaymız, sebebi aralıq uzaq.
2. Nátiyje dánekerleri. Bul dánekerlerdiń qatarına sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, nátiyjede, sonıń saldarınan, aqıbetinde hám t.b. Qospa gáptegi is-hárekettiń nátiyjesin kórsetiwge xızmet etedi. Mısalı: Jer batpaq, sonlıqtan jol júriw awır.
3. Shárt dánekerleri. Buģan eger, eger de dánekerleri kiredi. Qospa gáptegi bayanlanģan is-hárekettiń isleniw shártin bildiredi. Mısalı: eger de jawın tınbaģanda, sol jerde qalıp qoyar edim.
Janapaylar. Janapaylar – morfologiyalıq jaqtan ózgermeytuģın, anıq zatlıq máni ańlatpaytuģın, dara turıp qollanıw múmkinshiligine iye emes kómekshi sózlerdiń toparınan bolģan sóz shaqaplarınıń bir túri. Olar sózge, sóz dizbegine, al geyde pútkil gápke qosımsha máni beriw ushın qollanıladı. Janapaylar basqa mánili sózler sıyaqlı, shıģısı jaģınan mánili sózler bolıp tabıladı. Jаnаpаylаr gáp ishindе ózi qаtnаslı sózlеr hám gáplеrgе sоrаw, аyırıw-shеklеw, kúshеytiw hám mоdаllıq mánilеrdi bеrеdi. Usı sıyaqlı ózgеshеliklеrinе qаrаy: sоrаw jаnаpаyı, аyırıw-shеklеw jаnаpаyı, kúshеytiw jаnаpаyı hám mоdаllıq jаnаpаyı bоlıp 4 túrgе bólinеdi.
Sоrаw jаnаpаylаrı. Sоrаw jаnаpаylаrınıń mánisin mа/mе (pа/pе, bа/bе), shе kómеkshi sózlеri bildirеdi. Bul jаnаpаylаr qаtnаsqаn gáptеn sоrаwlıq máni аńlаtılаdı. Sоrаw jаnаpаylаrı, kóbinеsе bаyanlаwısh хızmеtindеgi sózlеrdiń kеyninе dizbеklеsip qоllаnılаdı: Usı ózimizdiń Ámiwdárya mа? Irаs аytаsаń bа?
Mа/mе jаnаpаyı gеydе еkinshi bеttеgi túbir mеnеn qоsımtаnıń аrаsındа mı/mi (pı/pi, bı/bi) túrindе ózgеrip аytılаdı: Sаw-sаlаmаt júrmisеń, bаlаm? (А.Á.).
Shе sоrаw jаnаpаyı аtаw fоrmаsındаģı аtlıq, аlmаsıq hám bаsqа dа sózlеr mеnеn birgе qоllаnılıp, juwаp mánisindеgi sоrаwlıq máni аńlаtаdı. Sоl bulаqlаrdаn suw shıqpаsа shе?.
Аyırıw-shеklеw hám аnıqlаw jаnаpаylаrı. Аyırıw-shеklеw jаnаpаylаrınıń tоpаrın tеk, ģаnа, tеk ģаnа, bоlsа, gilеń, gilkiy, ılgıy sıyaqlı kómеkshi sózlеrdiń tоpаrı quraydı. Аl аnıqlаw jаnаpаyı mánisin ģоy, nаģız, dál kómеkshi sózleri bildirеdi.
Аyırıw-shеklеw jаnаpаylаrı ózlеri qаtnаslı sózlеrdi bаsqа sózlеrdеn аyırımlаp, shеklеp kórsеtеdi. Аdаm dеgеn tеk júziwdi ģаnа bilmеytuģınbеdi. Kеmpir аpаm bоlsа Оksаnаnıń shаshlаrın tаrаp аtır. Gilkiy qоńırаtlılаr bоlıp Sаrıtаwdı jаģаlаp оtırdı. Bаlаlıq minеz dе óz аldınа bir ótkinshi qızıq ómir ģоy. Sеn óziń nаģız gúrеs аdаmısаń. Qаltаmnаn bir rupiydi аlıp qаrаsаm dál ózi еkеn.
Háttеki, tánhа, bir sózlеri dе jаnаpаylıq хızmеttе kеlip, ózlеri dizbеklеskеn sózlеrgе аjırаtıwshı-kúshеytiwshilik máni bеrеdi: Bir mеn еmеs, аwıldıń jigitlеriniń bári sоlаy.
Kúshеytiw jаnаpаylаrı. Kúshеytiw jаnаpаylаrınıń tоpаrın dа/dе, hám, tаp, аq, dаģı, dı/di kómеkshi sózlеr qurаydı. Bul jаnаpаylаr jеkе sóz yamаsа gáptiń mánisin kshеytiw ushın qоllаnılаdı.
Dа/dе jаnаpаyı ózi qаtnаslı sózlеrdеn kеyin kеlеdi. Оl jаy gáplеrdеgi bеlgili bir sózdiń yamаsа birgеlkili аģzаlаrdıń kеyninе dizbеklеsip kеlgеndе, sоl sózdiń mánisin bаsqа sózlеrgе qаrаģаndа kúshеytip kórsеtеdi: Bul jаģdаy Аytbаydı dа qоrqıttı
Hám kómеkshi sózi jаnаpаylıq хızmеttе qоllаnılģаndа dа/dе jаnаpаyınа sinоnim bоlıp kеlеdi. Bul dа dа/dе jаnаpаyı sıyaqlı jеkе sózlеr mеnеn kеlgеndе, sоl sózdеn kеyin, аl birgеlkili bоlıp kеlgеn sózlеr mеnеn qоllаnılģаndа, sоl sózlеrdiń háribiriniń аldındа kеlip, оlаrdıń mánisin kúshеytеdi: Kók jiyеgin búgin hám kórе аlmаdıq.
Mоdаllıq jаnаpаylаr. Mоdаl mánili jаnаpаylаrdıń tоpаrın аw, аy, shı/shi, ós, shеsh, sаnа, sеńо, sа/sе, dı/di, а, á, о, mıs/mis, mısh/mish, t.b. kómеkshi sózlеr quraydı. Bul jаnаpаylаr gáptеgi аytılģаn pikirgе sóylеwshiniń bоljаw, ótiniw, tаńlаnıw, buyırıw, kеk еtiw, mısqıllаw, t.b. sıyaqlı subyеktivlik qаtnаslаrın аńlаtаdı: Mısаlı: 1. Оnıń mаshqаlаsın óz kózi mеnеn kórsе еkеn-аw. 2. Оy qоyan júrеk-аy. 3. Ómir dеgеn-á, biz kеtkеndе bala еdi.
Аy, аw, а, á, о, dá jаnаpаylаrınıń mánisi ózlеri dizbеklеsip kеlgеn sózlеrdiń yamаsа gáplеrdiń mánisinе bеyimlеsip, olar ózgеrmеli bоlаdı.
Shı/shi, shеsh, ós, sа, sаnа, sаńо, t.b. jаnаpаylаrı kóbinеsе buyrıq, ótinish mánisin bildirеdi: Bárin bеrshеsh, bárin. Qоysаńа. Qаydаģını аytpа-sа! (G.Е.).
Mıs/mis, mısh/mish, еmish jаnаpаylаrı gáptiń kеynindе bаyanlаwıshlаrģа qоsılıp аytılıp, gápkе kеk еtiw, mısqıllаw mánilеrin bеrеdi: Urıstаn qоrqаdımısh. Оģаn hеsh аdаmnıń dа kúshi jеtpеydiеmish (K.А.).

Tapsırma. Tirkewish hám dánekerlerdi tawıp, olardıń qaysıları sóz benen sózdi (birgelkili aģzalardı), qaysıları qospa gáptiń quramındaģı jay gáplerdi baylanıstırıp kelgenin hám dúzilisine qaray qaysı túri ekenin túsindiriń.

1. Sarģısh tartqan keń dalanı qısı menen suwıq samal jalasa, al jazdıń kúni dozaģı shıģıp ketedi. 2. Al egerde ógiz arbada jolawshılar menen baratırģan bolsa, onda Tanabay jerge sekirip túsip, úndemesten kiyim - kensheklerin iynine qaģıp saladı da, pıyadalap tarta beredi. 3. Gúlsarıģa jol geyde birden qap-qarańģı, boslıqqa túsip ketkendey, geyde aldındaģı tawlardıń ornında qızģısh duman yamasa tútin pısqıp atırģanday bolģanın Tanabay qaydan bilsin. 4. Tanabay ģarrı bolsa oģan hár waqta bir «shúw, shúw»- dep jılawın silkip tartıp qoyadı da, taģı ózi menen ózi bolıp oylanıp qaladı. 5. Gúlsarı tuwdı-pitti jorģa edi, áne usı dańqın shıģarģan hóneri sebepli ómiriniń ishinde onıń basına kóp ģana jaqsı hám jaman kúnler tústi. 6. Burınları Gúlsarını arbaģa jegiw heshkimniń qıyalına kelmedi, óytkeni onı kóz qıyıp arbaģa qosıw kórgensizlik bolar edi. 7. Uzaq jıllarģa sozılģan, al házir tawsılıp baratırģan sol kúnlerden baslanģan edi. 8. Ol ertlewli halında hár qıylı jollardı basıp ótti, onı hár qıylı shabandozlar mindi, biraq sonda da jollardıń aqırı kórinbedi. 9. Ol kúshen menen qamıt arıstan qutılıp alıp, tosattan payda bolģan ótmishke qádem taslaw ushın kúshiniń barınsha talpınıp, jan-táni menen tepsinip kiyatır. 10. Anası qulınshaģın taslap ketkisi kelmey, onı óziniń aldında oqıranıp shaqıradı, Gúlsarı ıshqınıp kisnep jiberdi, biraq óz dawısın ózi esitpedi (SH.A.).

Tapsırma. Janapaylardı tawıp, olardıń dúzilisi hám gáptegi sózlerge qanday janapaylıq máni berip turģanın anıqlań.

Bir waqları qara páreńnen kelgen, kózleri qap-qara bolıp jawdırap turatuģın Úkibala edi. 2. Endi bolsa, tissiz awzı mámpiyip turģanınıń óz-aq, jaslıq dáwiri ótip ketken hayal tuqımına tissiz júriwdiń heshqanday kelispeytuģının tastıyıqlap turģanday. 3. «Ah, qartayıp qalıpsań-aw, qostarım-ay}- dep ishinen ayanısh sezimin bildirdi. 4. Bul dúnyada oģan tek edigeniń janı ashıytuģının kempiri biletuģın edi. 5. Qaytıs bolģan adamnıń ģarrısına tuwısqanshılıģı yamasa tamır-shataģı bolmasa da, buģan edigeniń júregi eljireytuģının ol túsinedi, aqırı. 6. Ol ne jóninde oylanıp otır eken-á? 7. Namıs degen bolıwı kerek ģoy. 8. Aytqanlarımdı uqtıń ba? 9. Tap solay ayt. 10. -Há, bilemen, - dep qolın sermedi edige. 11. - Meni heshnárseni bilmeydi dep tursań ba? endi solay bolıp tur ģoy, olar bolmasa qalay boladı (SH.A.)

Tapsırma. Berilgen tekstti oqıń.

Sóylew mádeniyatı hám etiket.
Áy balam, bilgil, xalayıq tórt túrli boladı, sóz tórt túrli boladı: xalayıqtıń biri — sol biledi, biletuģının da biledi, bunday kisi alımdur, oģan boysınıw lazım. Biri — ol biledi, biletuģının bilmeydi, ol uyqıdadur, onı oyatıw kerek. Biri — sonday bilmeydi, bilgenin de bilmeydi. Ol ańqaw-nadandur, onnan qashıw kerek. Sóz tórt túrli boladı: birinshisi — biliwge hám aytıwģa kerek emes sózler, ekinshisibiliwge hám aytıwģa zárúr bolģan sózler, úshinshisi — biliwge zárúrligi joq, biraq aytsa bolatuģın sózler, tórtinshisi — bilse bolatuģın, biraq aytıwģa keregi joq sózler. Biraq aytılatuģın hám biliw kerek sóz sonday boladı, dúnyanıń jaqsılıģı sol sózge baylanıslı boladı. Bunday sóz dúnya ushın paydalıdur. Bunday sózdiń aytıwshıģa da, esitiwshige de kóp paydası bar. Biliw múmkin daģı, aytıw múmkin bolmaytuģın sózler sonday boladı: bir hámeldar yaki bir dos adamnıń ayıbı saģan málim boladı. Aqıl menen oylaģan waqta onı
aytıw uyatsızlıqdur. Sol ayıptı aytsań, sol hámeldardıń ashıwı keledi, dostıń sennen qapa boladı. Yaki óz basıńa úlken is hám ģawģa arttırıp alasań, sonıń ushın bul sózdi biliw kerek, biraq aytpaw lazım. Bul tórt sózdi bayan ettim. Bulardıń jaqsısı hám biliw, hám aytıw zárúr bolģan sózdur. Bul tórt sózdiń eki tárepi bar: biri gózzal tárepi, ekinshisi jaman tárepidur. Xalıq aldında sóyleytuģın sóziń gózzal bolsın, bul sózdi xalıq qabıl etsin. Xalayıq sóz benen bálent dárejege eriskenińdi bilsin, sebebi adamnıń mártebesin sóz arqalı biledi, sózdiń mártebesin adam arqalı bilmeydi, sebebi hár adamnıń awhalı jay-jaģdayı óz sózi astında jasırınģan boladı, yaģnıy bir sózdi bir ibara menen aytsa boladı, onda esitken adamnıń kewili jaģdaysız boladı, sol sózdi basqa bir ibara menen aytsa, esitken kisiniń kewili menen ashıladı.
Qadaģalaw ushın sorawlar
Kómekshi sózler degenimiz ne?
Kómekshi sózler gápte qanday xızmet atqaradı?
Kómekshi sózler grammatikalıq xızmetine qaray qanday túrlerge bólinedi?

Ádebiyatlar

Баскаков Н.А Каракалпакский язык. II, ч. I, Фонетика и морфология. М., 1952.
Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfologiya. No’kis, 2010.
Da’wletov A. Til bilimi tiykarlari’. No’kis, 2013.
Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология. Нөкис, 1994.