Ámeliy sabaq materialları

13-тema. Gáp aģzaları. Gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aģzaları


Joba:
1.Gáp aģzaları. Baslawısh.
2.Bayanlawısh. Bas aģzalardıń kelisip baylanısıwı.
3.Tolıqlawısh.
4.Anıqlawısh.
5.Pısıqlawısh.
Tayanısh sóz: baslawısh, bayanlawısh, jay baslawısh, qospa baslawısh, jay bayanlawısh, qospa bayanlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh, pısıqlawısh.

Baslawısh. Gáptegi oydıń kimge, nege arnalģanın kórsetip ataw seplik formasında kelgen sóz ya sóz dizbeklerine baslawısh deymiz. Mısalı: Diyqanlar kewilli edi. Úsen sóz taba almadı. Egis máwsimi baslandı. Joqarıdaģı mısallarda diyqanlar, Úsen, egis máwsimi degen sózler baslawısh bolıp tur.

Baslawıshlar dúzilisine qaray úshke bólinedi: 1. Jay baslawısh. 2. Qospa baslawısh. 3. Keńeytilgen baslawısh.
1. Jay baslawısh. Baslawısh hámme sóz shaqabınan da jasala beredi. Biraq baslawıshlar kóbinese atlıq hám almasıqlardan jasaladı. Mısalı: Seydan uyıqlay almadı. Men avtobustı kútip otırģan edim.
Atlıq hám almasıqlardan basqa sóz shaqapları zatlıq mánide qollanılıp aytılatuģın oydıń tiykarģı iyesi bolıp kelgen de baslawısh boladı. Olar mınalar: 1) Kelbetliklerden bolģan baslawıshlar: ónerli qor bolmaydı. Jaqsı-isi menen jaqsı. 2) Sanlıqlardan bolģan baslawıshlar: Bes jerdegi bes jigirma bes. Alarmanģa altaw az, beremenge besew kóp. 3) Kelbetlik feyillerden bolģan baslawıshlar: Kóplegen qonaq atqaradı. Qıymıldaģan qır asar. Aytıwshı aqıl bolsa, tıńlawshı dana bolar. 4) Háreket atı feyillerden bolģan baslawıshlar: oqıw-meniń tiykarģı maqsetim. Aytıw ańsat-islew qıyın. 5) Ráwishlerden bolģan baslawıshlar: Kóp qorqıtadı. Búginginiń erteńi bar. 6) Eliklewish, bar, joq tańlaq sózlerinen bolģan baslawıshlar: Alıstan qulaqqa tarsıldı esitildi. Bar barın aytadı, joq joģın aytadı. Zaldan urra esitildi.
Bayanlawısh. Gápte baslawısh bolatuģın zatlardıń, waqıyalardıń hár qıylı belgilerin (is-háreketin, hal-jaģdayın, sıpatın, kim, ne ekenligin, muģdarın, ornın) bayanlaytuģın onıń bolımlı, ya bolımsızlıģın kórsetetuģın, gápti tıyanaqlap, tamamlap turatuģın gáp aģzası bayanlawısh dep ataladı. Mısalı: Aspan ashıq. Bizler de jumıstamız.
Bayanlawısh baslawıshtıń hár bir gápte qanday da bir belgisin bayanlap oģan ģárezli bolıp turatuģınlıqtan, ol baslawısh penen betlik jalģawlarında kelse, birlik hám kóplik sanda baylanısıp keledi.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde bayanlawıshlar 1) feyil bayanlawıshlar 2) atawısh bayanlawıshlar bolıp ekige bólinedi.
1) Feyil bayanlawıshlar óz ishinde úshke bólinedi. 1) Jay feyil bayanlawısh: oqıwshılar mektepten kiyatır. Qar da, samal da tınģan. Bizler barıp kassadan bilet aldıq. 2) Qospa feyil bayanlawısh: Kún jańa-jańa qızdırıp kiyatır. Balalardıń tórtewi de oqıp júre berdi. 3) Keńeytilgen feyil bayanlawısh: Meniń maqsetim-oqıwdı tabıslı tamamlaw.
II. Atawısh bayanlawıshlar dúzilisine qaray jay hám qospa atawısh bayanlawısh bolıp ekige bólinedi.
1) Jay atawısh bayanlawısh. Jol uzaq. Ol orta boylıdan kelgen, semiz deneli adam. Meniń oqıytuģın jerim usı.
2) Qospa atawısh bayanlawıshlar eki hám onnan da kóp atawısh sózlerdiń dizbeginen boladı: Bul dúnyanıń kórki adam balası. Tárbiya-balanıń keleshegi. Den sawlıq-tereń baylıq.

Tapsırma. Gáptiń bas aģzaların ajıratıń. Baslawıshtıń qaysı sóz shaqabınan ańlatılģanın aytıp beriń.

Issı jaz baslandı. (T.Q.) Sapargúldiń ákesi orasan aq kewil, miyirman adam eken. Jaqsınıń jaqsılıģı hár jerde aldıńnan shıģadı, jamannıń jamanlıģı tar jerde alqımıńnan asadı. (T.Q.) Áliy kútá tımırıq adam edi. Jaqsı niyetli jolawshı shıģar kúnnen dám etedi. (T.Q.) Kórimlik aytıwshı bala kelinshekke awıldıń belgili adamların tanıstırıwģa qaradı. (T.Q.) Usı-biziń úy. Ózi júdá bir qatal adam boldı.

Tapsırma. Bayanlawıshtıń qaysı sóz shaqabınan ańlatılģanın anıqlań. Atawısh hám feyil bayanlawıshlardıń ózgesheligin túsindiriń.

Hár kimniń óz bilgeni ishinde. (T.Q.) Jumagúldiń kózi iliner emes. Baģdagúldiń minezi bir kúnde ózgerdi. Bunday ortalıqta aq kewil, pák niyetli adamnıń jasawı qıyın. Ana - bul álemdegi eń názik, eń qatal hám shıdamlı, barlıq waqıtta haqıyqatshıl hám kúshli insan. (T.Q.) Kitap adamģa eń sadıq, eń dana eń dilwar dos. (T.Q.)

Gáptiń ekinshi dárejeli aģzaları bas aģzalar menen sintaksislik baylanıs xarakterine hám funkcionallıq belgisine qaray tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi.

Tolıqlawısh. Tolıqlawısh bas aģzalardan dúzilgen jay gáplerdiń strukturasın keńeytip tolıqtırıp, is-háreket obektin bildiretuģın gáptiń ekinshi dárejeli aģzası. Tolıqlawısh kóbinese atlıq, almasıq hám basqa da substantivlengen sóz shaqapları arqalı bildiriledi.
Tolıqlawısh ataw, iyelik sepliklerinen basqa sepliklerde de kelip, bayanlawısh penen tiykarınan basqarıw, geyde jupkerlesiw usılında baylanısadı: Shopanlarģa oģada qolaylı sharayat dúziledi. Jarqıraģan jaqtı atlıģıp shıqqan suwdan da kúshli.
Tolıqlawıshlar tiykarınan kimge, nege, kimdi, neni,kimde, nede, kimnen, neden, kim menen, ne menen, kim ushın, ne ushın sorawlarına juwap beredi. Tolıqlawıshlar is-háreket procesine, qatnasına, máni hám formasına qaray tuwra hám qıya tolıqlawısh bolıp ekige bólinedi.
Gáp ishinde is-háreket tuwrıdan-tuwrı qaratılģan tabıs sepligindegi yamasa sol mánide kelgen basqa da sózler tuwra tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Tuwra tolıqlawıshlar kóbinese awıspalı feyillerge baylanıslı aytıladı. Mısalı: Aspandı tunjıraģan qara bult basqan. Arzıgúl qoralardı tazaladı.
Qıya tolıqlawısh xızmetinde barıs, shıģıs, orın seplik formalarındaģı hám geypara tirkewishli kelgen obektlik mánidegi sózler qollanıladı. Qıya tolıqlawıshlar kóbinese feyilden bolģan bayanlawıshtıń obektisi bolıp keledi. Qıya tolıqlawıshlardı talap etetuģın bayanlawıshlar tuwra obektlerdi talap etetuģın bayanlawıshlarday tek awıspalı feyillerden bolıp qoymastan, olar awıspalı, awıspasız feyiller arqalı da bildireledi. Mısalı: Rawshan qız-jigitler menen lekciyasın baslap jiberdi. Maldı tapqanģa baqtır, otındı shapqanģa jaqtır.
Anıqlawısh. Gáptiń ekinshi dárejeli aģzalarınıń biri. Anıqlawısh predmetlik mánide qollanılatuģın bas aģzaları da, ekinshi dárejeli aģzaları da, sonday-aq anıqlawıshlıq mánide qollanılatuģın anıqlawısh aģzanıń ózinde anıqlap keledi. Anıqlawıshlar anıqlaytuģın predmettiń túr-túsin, sının, kelbetin, sanın, sapasın, kólemin, muģdarlıq, formalıq, háreketlik hám waqıtlıq, orınlıq belgileri boyınsha da anıqlap keledi. Mısalı: Báhárdiń jaģımlı, jıllı samalı jerdiń tońın jibitti. Orta boylı, qarapáreń jigit ásten ornınan turdı.
Qaraqalpaq tilindegi anıqlawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa, keńeytilgen anıqlawıshlar bolıp úshke bólinedi. Mısalı: Endi qalıń qamıs onsha gezlesken joq. (Jay anıqlawısh). Keń kósheli, baģ-baqshalı awıl anaw kóringen aq terekler menen qara tallardıń arasında jaylasqan. (keńeytilgen anıqlawısh).
Pısıqlawısh. Pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw usılın, sapasın, sebep-maqsetin, shárt hám qarsılaslıq belgilerin bildiretuģın gáptiń ekinshi dárejeli aģzası. Pısıqlawıshtıń mánisi tiykarınan is-háreketke baylanıslı anıqlanadı. Sonlıqtan olar kóbinese feyilden bolģan bayanlawıshtıń mánisin keńeytip túsindirip keledi. Mısalı, olar tórt atlı bolıp awılģa kún shıģa jetti. Jawıngerler ádewir kúlisip aldı.
Pısıqlawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa, keńeytilgen pısıqlawısh bolıp bólinedi. Olar alģa júrdi (jay pısıqlawısh). Awıldıń janınan úlken jol ótedi. (qospa pısıqlawısh). Payıw-piyada kópirge jetkenimde onıń menen ushırastım. (keńeytilgen pısıqlawısh).
Pısıqlawısh semantikalıq jaqtan tómendegi túrlerge bólinedi: sın, orın, waqıt, muģdar-dáreje, sebep, maqset, shárt, qarsılas.

1- tapsırma. Gáptegi anıqlawıshlardı dúzilisi boyınsha qaysı túri ekenin anıqlań.

Hár birimizge maqpal kórpe tabıldı. (T.Q.) eki jaģınan kúshli palwanlar da boldı. (T.Q.) Jumabaydıń úlken qara kózlerine quwanısh jasları kóńgeylendi. (T.Q.) Úlkennniń de, kishiniń de, xiywalınıń da, qaraqalpaqtıń da, pútkil Xorezm shuqırına jıynalģan barlıq tamashagóylerdiń tilegi ernazardıń jeńisi. (T.Q.)

2-tapsırma. Tolıqlawıshtıń túrlerin, qaysı sóz shaqabınan ańlatılģanın túsindiriń.

Góne arshasın ashıp, ishinen aydınlı kóylek shıģarıp, Perxanģa uslattı. (T.Q.) onı kútá taynapır kók ógiz kóterip turıptı (T.Q.) Bıyılģı egis diyxanlardı biriktirdi. Ol Dospanģa gúmis teńge uslattı. Usı sálemnamalar qaraqalpaq eliniń qos tayanıshı Begis hám Mırjıqqa. (T.Q.) Hár birinde tórt-bes túpten qara talları bar. (T.Q.) onıń sózi ernazarģa jaģıńqıramadı.

3-tapsırma. Pısıqlawısh hám onıń túrlerin anıqlań.

Átirapqa jalt-jalt qaraydı. (K.S.) ekewiniń ortasında jetekke alģan bir salt at bar. (K.S.) ótemurat tań ala gewgimde ılashıģınan maydanģa shıqtı da, dárya boyına qaray júrdi. (K.S.) Búginnen baslap mektepke qatnamasın! (K.S.) ótemurat ayaģın dik-dik basıp, awılģa qaray tarttı. (K.S.) Aral teńizi jaqtan kóterilip kiyatırģan qara bult awıldıń ústinen dawıllatıp ótip atır. (K.S.) Adım atsa aldınan gúdi shıģadı. (K.S.) Búrkit qartaysa tıshqan awlaydı degen. Ótemurat qırģawıldı bermese de, adamlardıń kózinshe jazısıp maqtaģanģa mardıyıp qaldı.
Qadaģalaw ushın sorawlar
Gáptiń tiykarın ne quraydı?
Baslawısh dúzilisi boyiúnsha qanday bolıp bólinedi?
Bayanlawısh dúzilisi boyiúnsha qanday bolıp bólinedi?
4.Tolıqlawıshtıń mánisine qaray túrleri?
5.Anıqlawısh qanday belgilerge iye boladı?
6.Jupkerlesiwshi hám ú ylesiwshi anıqlawısh qanday belgilerge iye boladı?
7.Pısıqlawısh qanday belgilerge iye boladı?
8.Pısıqlawısh mánisine qaray bóliniwi?

Ádebiyatlar

Баскаков Н.А. Словосочетания в каракалпакском языке. // «Исследования по сравнителной грамматике тюркских языков», III. Синтаксис. М., 1961.
Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Sintaksis. No’kis, 2009.
Умаров А. Сопоставительная грамматика руского и каракалпакского языков. Нукус, 1992.
Kollektiv. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996.