Ámeliy sabaq materialları

Ámeliy sabaq materialları


1-tema. Kirisiw. TIL HAQQINDA ULIWMA TÚSINIK.
Qaraqalpaq milliy tili, rawajlanıwı hám izertleniwi. Álipbe.


Joba:
1. Til, oylaw hám sóylew
2. Tildiń xızmetleri
3. Jazıw hám onıń xızmeti.
4. Qaraqalpaq tiliniń payda bolıwı.
5. Qaraqalpaq tilin izertlewge arnalģan miynetler.
6. Qaraqalpaq álipbesi
Tayanısh sózler - til haqqında nızam, milliy til, til nızamınıń áhmiyeti, álipbe, arab, latın, rus grafikası, qaraqalpaq jazıwınıń tariyxı.
Tilsiz adamzat jámiyetiniń ózi de, adamlardıń bir-biri menen óz-ara qatnas jasawıda, olar tárepinen ásirler dawamında payda etilgen házirgi ekonomikalıq hám vádeniy jetiskenlikler menen baylıqlar da — qullası turmıstag’ı rawajlanıwdıń adam iskerligi nátiyjesinde júzege kelgen barlıq dóretpeleri bolmag’an bolar edi. Tilsiz jámiyet, jámiyetsiz til ómir súrmeydi. Jámiyet qubılısları ózgergen menen til pútkilley ózgerip ketpeydi. Til klasslıq bolmaydı, yag’nıy hár bir topar, klass adamlarınıń óz aldına tili bolmaydı, til hámmesine ortaq boladı, ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye.
Til oylaw menen tikkeley baylanıslı. Biz bir nárseni aytatug’ın bolsaq, aldın oylap alamız. Yag’nıy oylaw adamnıń oy-pikir júrgiziw, juwmaqlaw, bahalaw iskerligi bolsa, til —oylawdıń tiykarg’ı quralı, sananı materiallastırıwshı, ańlatıwshı bolıp tabıladı. Oylaw arqalı biz obektiv shınlıqtag’I predmetler, háreketler haqqında ug’ımg’a, bilimge iye bolamız, al til bilsa sol ug’ımdı, pikirdi, bilimdi qáliplestiredi, ekinshi birewge jetkertiwdi, qatnastı támiyin etedi. Oylawdıń tiykarg’ı birligi ug’im bolsa, tildiń tiykarg’I birligi sóz bolıp tabıladı.
Til menen oylawdı ayırımashılıg’ı joq bir qubılıs dep qarawg’a da bolmaydı. Til milliy sıpatqa iye boladı. Al oylaw pútkil adamzatlıq qubılıs. Máselen, hár tilde sóylewshi hár qıylı millettiń wákili bir nárse haqqında birdey oyg’a iye boladı da, onı hár qıylı tilde hár túrli sesler dizbegi arqalı ;úzege shıg’aradı. Basqasha aytqanda, bir oydı ańlatatug’ın gáp hár túrli tillerde hár qıylı seslik kórinislerge iye boladı.
Haqıyqatında til oylawdıń quralı sıpatında shınlıqtı tanıtıwshılıq, al qatnas quralı sıpatında kommunikativlik xızmetti atqaradı. Sonday-aq onda ekspressivlik te xarakter bar. Til arqalı tek tanıp, pikirlesip qoymastan, sonıń menen birge onda aytıwshınıń da, tıńlawshınıń da sezimlerine tásir etiwshi mánilik boyawlardı, máselen, kótermelewshi, kúsheyttiriwshi, kishireytiwshi, kemsitiwshi hám t.b. ańlatıw múmkin. Bul tildiń materiallıq qurılısına sáykes semantikalıq, grammatikalıq, stilistikalıq kórsetkishler arqalı ańlatıladı. Aytayıq “Qarag’ım-aw, sen-aq usını al” degen gáptegi — aw, aq — kómekshi sózleriniń, sonday-aq gáptiń mazmunı talap etetug’ın intonaciya mine, usı ekspressivlik ayrıqshalqlardıń tildegi kórinislerinen ibarat.