Ámeliy sabaq materialları

Seslerdiń hár qıylı qubılısları
Redukciya
Seslerdiń ádettegiden qısqa hám hálsiz aytılıwı redukciya qubılısı dep ataladı. Redukciya tiykarınan dawıslılarģa tán. Ásirese qısıq dawıslılar ı, i, u, ú sesleri redukciyaģa kóp ushıraydı. Mısallar: tıp-tınısh, tún-túnek, bir-biri, gúz-gúzek. Redukciyaģa ushırawına pátsiz buwında keliwi de úlken tásir etedi.
Qız-qıy, gúz-gúp, sız-sıq t.b. qońsılas sesler tásir etip tur.
Sóz ortasında, qamaw buwında keliwi de sebepshi boladı. Mıs: is-tis-tisi, ıq-shıq-shıqtı, pitker, qutqar, qıpshaq t.b.
Eliziya
Seslerdiń túsip qalıw qubılısı eliziya delinedi. Redukciyaģa ushıraģan sesler waqıt ótiwi menen túsip qalıwı múmkin. Eger xalıq, awız, murın, kewil, qáyin t.b atlıq sózlerge tartım jalģawı jalģansa ortadaģı buwındaģı dawıslı ses túsip qaladı. Xalqı, awzı, murnı, kewli, qáyni. Biraq qulıp, julın, kelin, bilim, qawın t.b. usınday sózlerde túsip qalmaydı.
Ayırım sestiń, sesler dizbeginiń túsip qalıw qubılısı sóylewde jiyi ushırasadı. Mıs: saralat (sarıalaat), qardar (qarıydar), aģan (alģan), kegen (kelgen), saptı (salıptı), sokúni (sol kúni), búgin (bul kún) t.b. Eliziya dawıslı hám dawıssız seste de ushırasadı eken.
Epenteza
Sóz basında qatar kelgen eki dawıssızdıń aralıģına dawıslılar únlesligine sáykes qısıq ı, i, u, ú sesleriniń birewiniń qosılıp aytılıwı epenteza qubılısı boladı.
Mıs: pılan, pılenum (pilenuwm), búyúdjet (byudjet), karavat (krovat), kuluwb (klub). Qaraqalpaq tili ushın tán emes dawıssızlardıń sóz basında qatar keliwinen bolmaqta bul qubılıs. Metir, shiyfır (shifr), litr-litir t.b.
Proteza
Sózdiń basındaģı dawıssız sestiń aldına dawıslı sestiń qosılıwı protezalıq qubılıs delinedi. R sesinen baslanģan sózler protezalıq dawıslılardıń qosılıwı arqalı aytıladı.
Uroman, ıray, ıras, iret, ireń, ıraxmet, iráhát, ırabochiy, ıradio, ıraketa t.b. Sonday-aq ıstol, ıstakan, ıshkaf, ıspıravka, iskelet, ıshtraf t.b. sózler aldına da dawıslılar qosıladı.
Epiteza
Sóz aqırına ayırım seslerdiń qosılıp aytılıwı epiteza qubılısı boladı. Kópshilik jaģdayda qabatlasıp kelgen eki dawıssızģa tamamlanģan rus tilinen kirgen sózler aqırına dawıslı ses qosıladı. Mıs: blanki, kioski, tanki, otpuski, diski t.b. Sonday-aq Omsk, Minsk, Kursk t.b.lardıń Omskiy, Minskiy, Kurskiy túrinde aytılıwı da epitezaģa kiredi. Rus tilinen kirgen sózlrge tán.
Metateza
Sóz qurılısındaģı ayırım seslerdiń orın almasıp aytılıwı metateza qubılısı delinedi. Mıs: aylanıw-aynalıw, ahwal-awhal, kepkir-kekpir, túpkir- túkpir, sebgir-segbir, ókpe ópke t.b.
Birinshileri kóbirek qollanılıp júrgenlikten tilde birinshileri jazıladı.

Tapsırma. Berilgen sózlerdi imla (orfografiya) boyınsha kóshirip jazıń.

Orun, qulun, shórók, kólúk, kórúk, tóró, bóló, gújim, gúmús, gúrós, baruw, kelúw, turuw, súrúw, júrúw, soruw, túyó, súyók, qawun, sawun, buwun, juwun, suwun, kóg jótól, kób adam, kóg at, haģ jol, azam menen, kómbedi, sómbedi, nambay, isembey, amallıq, ollıq, kóńgen, tońģa, qushshı, bashshı, qoshshı, jań qońsı, seń kel, jambadı, tash jol, besh júz, ırazı, ıras, iráwish, etik, otın, oraq.

Qadaģalaw ushın sorawlar

1. Imla qaģıydaları neni úyrenedi?
2. Imla qaģıydalarında qanday principler bar?
3. Túbir menen qosımtalardıń jazılıwında qanday nızamlılıq saqlanadı?

Ádebiyatlar

Матусевич М. И. Введение в общую фонетику. М., 1959.
Иванова В. Ф. Современного русский язык. Графика и орфография. М., 1966.
Dawletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’nan praktikum. No’kis, 1999, 2008.
Da’wletov M., Da’wenov E. Qaraqalpaq tilinin’ imla so’zligi. No’kis, 1997.
Qaraqalpaq tili imla qag’i’ydalari’ni’n’ ji’ynag’i’. No’kis, 2011.