Ámeliy sabaq materialları

Dialektizmler. Tilimizde dialektlik ózgeshelikke iye bolģan sózlerdi de kóriwge boladı. Olar belgili bir aymaqta ģana qollanıladı hám sol jerde jasawshı adamlardıń leksikasında ushırasadı. Bunnan, álbette, anaw ya mınaw dialektlik ayırıqshalıqlar menen sóyleytuģın adamlardıń óz aldına bólek leksikası boladıdegen sóz kelip shıqpawı kerek. Qaysı dialektti alıp qarasań da, onıń uluwma xalıq tiliniń qarmaģında turatuģınlıģın kóreseń. Hár qanday tildegi dialektler bir-birinen ayırılatuģın grammatikalıq qurılısına, sózlik qorına iye bola almaydı, sebebi, olar óz aldına grammatikalıq qurılısına, sózlik qorına iye bolģanda bir-birine usamaytuģın hár turli tiller yamasa bir-birine azı- kópli jaqınlıģı bar usas tiller bolıp shıģar edi, mine sonlıqtan da dialektler uluwma xalıq tiliniń shaqapshaları bolıp tabıladı.á
Qaraqalpaq xalıq sóylew tiliniń dialektlerin izertlew boyınsha maģluwmatlar qaraqalpaq tilinde bir-birinen ayırılatuģın eki dialekttiń bar ekenligin kórsetedi. Xalıq sóylew tiline baylanıslı materiallar tiykarında, professor N. A. N. Baskakov qaraqalpaq tiliniń arqa-shıģıs hám qubla-batıs dialektleriniń bar ekenligin anıqlaģan edi, al sońģı izertlewlerge tiykarlana otırıp prof. D. S. Nasırov eki dialekttiń aymaqlıq shegarasın belgilewge geypara ózgerisler engizedi, olardı arqa hám qubla dialektler dep atawdı usınadı.
Mine, usı eki dialekttiń hár qaysısınıń jeke ózlerine tán, sol dialektlerdi quraytuģın mákanda jasawshı adamlardıń leksikasında ushırasatuģın, qollanılıw órisi sol aymaq penen ģana sheklengen sózler bar. Máselen, qaraqalpaq ádebiy tilinde shelek sózi jedel leksikalıq birlik sıpatında qollanlatuģınlıģı belgili, al arqa dialekt wákilleriniń leksikasında shelek sóziniń sheker degen sıńarı awızeki sóylew tilinde paydalanılıp júr. Al qubla dialekt wákilleriniń leksikasında mańģal sózi arqalı jartı jaģında tisi bar, jartısında tisi joq ortaq ańlatıladı t.b.
Usınday belgili bir aqmaqta jasawshı xalıq jámáátiniń sóylew tilinde ushırasatuģın sózler dialektlik sózler dep ataladı. Olar xalıq sóylew tilindegi dialektlik leksikanı quraydı.
Ádebiy tildiń normaları menen salıstırıp qaraw arqalı dialektlik ózgesheliklerdi tuwdıratuģın dialektizmniń uluwma úsh túrin kóriwge boladı. Olar leksikalıq-fonetikalıq, leksikalıq-grammatikalıq hám leksikalıq dialektizmnen ibarat.
Leksikalıq-fonetikalıq dialektizm bul anaw ya mınaw dialektte ádebiy til normaları menen salıstırģanda belgili bir leksikalıq-fonetikalıq ózgeshelikleri arqalı ajıratıladı. Máselen, u sesiniń ornına qubla dialektte ı sesiniń esitiliwi qubla-qıbla, muz-mız, t.b. Yamasa a sesiniń ornına qubla dialektte á sesiniń esitiliwi aldın-áldinde, hal-hal, t.b. S sesiniń ornına sh sesiniń jiyi qollanılıwı sorpa-shorpa, salı-shalı t.b. Sonday-aq arqa dialekt ushın erin únlesliginiń jedelligi, hátteki onıń kóp buwınlı sózlerdiń keyingi buwını sózlerdiń keyingi buwınlarında da óz kórinisine iye, bolıwı arqalı dialektke tán fonetikalıq dialektizm qublıslarınan ibarat túlki-túlkú, kórgen-kórgen, bólgen-bólgen.
Bul dialektlerde usınday bazı bir fonetikalıq ózgesheliklerdiń ushırasıwı qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi fonetikalıq dialektizm tiykarında payda bolģan ayrıqshalıqlardan ibarat.
Qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi leksikalıq dialektizmge baylanıslı mısallar ádewir muģdarda derlik. Máselen, joqarıdaģı mısallarģa qosımsha mına tómendegilerdi de atap ótiw múmkin: urısıw-jedel etiw, óliw-qáte bolıw, tiri-kózi hayat, shalbar-sım, seksewil-sazaq, sarqım-shólmek, dáne-mútik, buzaw-ejek, malxana-jılawxana, siyle-tekáná, kelsap-soqı, diywal-soqpa, baylanıs-alaha, taģı basqalar.
Solay etip, dialektlik leksikanı quraytuģın sózler belgili bir dialekt wákilleriniń sóylew tilinde aymaqlıq sheńberde ģana paydalanıp, qollanlıw órisi jaģınan sheklngen sózlerden esaplanadı. Qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi dialektizmniń, tiykarınan alģanda, leksikalıq-fonetikalıq, leksikalıq-grammatikalıq hám leksikalıq túrleri bar.