Ámeliy sabaq materialları

Ulıwma qollanıwshı sózler hámmege túsinikli. Mıs: jaz, qoy, mal t.b. Belgili bir ilim salasında qollanılatúģın arnawlı sózler le boladı.
Ilim hám texnikanıń sanaat, mádeniyat, awıl xojalıģınıń hár túrli tarawlarına qatnaslı qollanılatuģın bir mánili sózlerge terminler deymiz. Terminler ilimiy miynetlerde qollanılģanlıqtan kópshilikke túsinikli bolmaydı. Olar bara-bara ulıwma qollanıwshı sózge de aynalıwı múmkin. Terminler dúnya júzi tilleriniń kópshiligine ortaq boladı. Olardı internacionallıq terminler deydi. Mıs: aeroport, sovet, klass, kommunizm, kapitalizm, traktor t.b.
Sonday-aq kásipke baylanıslı sózler de boladı. Mıs: diyqanshılıqqa, mádeniyatqa baylanıslı t.b.
Dialektlik sózler shırpi-kúkirt, diywal-soqpa, silos-dúrishte, buzaw-ójek, dúńgir-qolsha, arnayı –ádeyi t.b.
Gónergen sózler shanash, sabayaq, rápiyda, tikesh, tutqısh, sebet, boyra, sharıq, suwqabaq, tikesh, piskek t.b. Neologizmler: ilim, texnika, ekonomika, ulıwma xalıq xojalıģınıń rawajlanıwı menen jańa sózler payda boladı. Mıs: qayta qurıw, fermer, kesip alıp islewshi, isbilermen, biznes, kadastr, klaster, t.b.
Kelinshekler kúyewiniń jaqınlarınıń atın aytpaydı, dástúr boyınsha. Onıń ornına basqa bir at qoyadı. Onday sózlerdi tabu deymiz. Mıs: qaynaģa, Mırjıq atam, biykesh, Aqjigit t.b.

Bizdi qorshap turģan dúnyadaģı qubılıslar menen zatlardıń olarģa tán bolģan belgilerdiń bári de belgili bir sózler menen ataladı. Sóz — atawshılıq xızmet atqaratuģın til birligi. Sóz degenimiz zat, qubılıs ya háreket, olarģa baylanıslı belgilerdiń tilimizdegi sáwlesi, ataması. Sózler atqaratuģın xızmetine hám mánisine qaray ekige bólinedi. Mánili sózler hám kómekshi sózler.

Mánili sózler zatlıq, sınlıq, sanlıq, belgi mánilerin ańlatadı. Kitap sózi zatlıq, boldı sózi háreketlik, tez sózi sınlıq, bes sózi sanlıq, qızıl sózi belgi mánilerin bildirip tur. Sózlerdiń usınday mánileri onıń leksikalıq mánisi bolıp esaplanadı.
Sózlik quramdaģı barlıq sózler belgili bir túsinikti atay almaydı. Mısalı, menen, da, de, jóninde, biraq, ushın, lekin hám t.b. sózler ózleriniń hesh qanday mánisine iye emes. Olar tek mánili sózlerdi bir-biri menen baylanıstırıw ushın xızmet etedi.
Sózler gáp dúziw ushın bir-biri menen grammatikalıq baylanısqa túsiwi kerek. Bul ushın sózler belgili bir grammatikalıq formaģa iye boladı. Mısalı, balalar mektepke keldi. Balalar sózi zatlıq máni, mektepke sózi oqıytuģın orın mánisin, keldi sózi háreket mánisin bildiredi. Bul olardıń leksikalıq mánisi bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge bul sózler qosımsha mánilerdi de ańlatadı: balalar sózi atlıq, kóplik san, ataw sepligi, mektepke sózi atlıq, birlik san, barıs sepligi, keldi sózi feyil, ótken máhál, anıqlıq meyil mánilerin bildirip tur. Bul mániler sózdiń formasınıń ańlatqan mánileri bolıp, grammatikalıq máni dep ataladı. Tildegi kómekshi sózler tek grammatikalıq mánige iye boladı.
Mánili sózler tuwra hám awıspalı mánige iye boladı. Sózlerdiń dáslepki tiykarģı mánisi tuwra máni, al usı tuwra máni tiykarında dóregen sózdiń qosımsha mánisi awıspalı máni dep ataladı.