|
15-tema. Punktuaciya. Irkilis belgileri hám olardıń túrleri
Joba:
Irkilis belgileriniń túrleri.
Bóliwshi irkilis belgileri
Ajıratıwshı irkilis belgisi
Tayanısh sózler: irkilis belgileriniń túrleri, noqat, útir, soraw, úndew, qos noqat, sızıqsha, tırnaqsha.
Awızeki sóylew hám jazıwımızda sózler yamasa háripler bir tutas aytılıp kete bermeydi, intonaciyalıq irkilis, qısqa pauza jasaw menen aytıladı. Bunday jaģdayda gáptiń yamasa gáptiń quramındaģı sózlerdiń intonaciyalıq ózgesheliklerine qaray shártli irkilis belgileri qollanıladı. İrkilis belgileri gáptegi sózlerdiń sózlerdiń, sóz dizbekleriniń yamasa gáplerdiń mánilik jaqtan tıńlawshıģa túsinikli, dál uģınılıwın támiyinleydi.
İrkilis belgileri de háripler sıyaqlı, jazıwda shártli belgilerdiń biri. Olardıń sanı onsha kóp emes. Jazıwda, barlıģı bolıp on túrli irkilis belgisi qollanıladı. Olar mınalar: noqat (.), soraw belgisi (?), úndew belgisi (!), qos noqat (:), útir (,), noqatlı útir (;), kóp noqat (...), sızıqsha (-), qawıs (()), tırnaqsha («»).
Irkilis belgileri sintaksislik xızmetine qaray bóliwshi hám ajıratıwshı irkilis belgileri bolıp eki toparģa bólinedi.
1. Bóliwshi irkilis belgileri pútin tekst bóleklerin, qospa gáptiń quramındaģı jay gáplerdi, jay gáplerdiń quramındaģı birgelkili aģzalardı, atawısh sózlerden bolģan bas aģzalardı bir birinen bólip kórsetedi. Bóliwshi irkilis belgileriniń xızmetinde noqat, soraw belgisi, úndew belgisi, útir, qos noqat, noqatlı útir, kóp noqat, sızıqsha belgileri, abzac qollanıladı.
2. Ajıratıwshı irkilis belgisi sintaksislik xızmeti jaģınan gáptiń mazmunın tolıqtırıp, túsindiriwshi, anıqlawshı qurılımlarda, sonday-aq sóylewshiniń subektivlik qatnasın bildiretu-ģın sóz hám sintaksislik qurılımlarda qollanıladı. Ajıratıwshı irkilis belgileriniń xızmetin, tiykarınan, qawıs hám tırnaqsha atqaradı. Útir hám sızıqsha ayrımlanģan aģza, kiris hám qaratpa aģzalardıń eki jaģınan qollanılıp kelgende ģana ajıratıwshı xızmette keledi de, al dara halında qollanılģanda bóliwshi xızmetti atqaradı.
Tapsırma. Gáptiń mazmunı boyınsha olardıń intonaciyalıq ózgesheligine qaray qanday irkilis belgileri qoyılģanlıģın túsindirip beriń.
Jiyrenshe sheshen bir kúni jolda kiyatırģanda aldınan qarsı gezlesip qalģan bir baladan:
- Dúnyada bárinen ne mazalı, balam?-dep soraydı.
Sonda bala:
- Pal mazalı, - degen eken.
- eń jumsaq nárse ne?
- Mamıq jumsaq.
- Dúnyada ne qattı?
- Tas qattı.
Bul balanıń juwabın tıńlap turģan ekinshi bala:
- Usı sorawlarıńa men juwap berip kóreyin, ruxsat etseńiz,-dep ótinedi.
- Al, ayta ģoy, balam, ne mazalı eken?-deydi Jiyrenshe sheshen.
- Ananıń súti,-dep juwap beripti bala.
- Ne jumsaq?
- Ananıń qolı.
- Al endi ne qattı? - dep soraģanda.
- Ananıń júregi,-degen eken.
SHeshen ekinshi balanıń juwabına riyza bolıp pátiyasın beripti.
Qadaģalaw ushın sorawlar
Punktuatsiya neni úyretedi?
Qansha irkilis belgisi bar?
Bóliwshi hám ajıratıwshı irkilis belgileriniń ayırmashılıģı nede?
Ádebiyatlar
Kollektiv. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996
Dawletov M. Házirgi qaraqalpaq tiliniń punktuaciyası. Nókis., 1998
Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis. Nókis., 2009.
Dawletov M. Házirgi qaraqalpaq orfografiyası hám punktuaciyası. Nókis, 2013.
Óz betinshe jumıslar
Óz betinshe ózlestiriletuģın temalar boyınsha studentler shıģarma yaki referat jumısın jazadı. Bunda qaraqalpaq til bimindegi úyrenip atırģan teoriyalıq hám ámeliy materiallar ģa baylalıslı tómende berilgen temalar tiykarında teks dúzedi. Belgilep berilgen tema tiykarında dúzilgen tekstke tallaw islenedi hám nátiyjesi aģımdaģı qadaģalawda bahalap barıladı.
1
|
Qaraqalpaq tili mámleketlik til.
|
2
|
2
|
Tuwılģan jer – ata mákan.
|
2
|
3
|
Nawayı-ģázzel múlkiniń sultanı.
|
2
|
4
|
Qaraqalpaqstannıń mámleketlik belgileri.
|
2
|
5
|
Sóz baylıģı – til kórki.
|
2
|
6
|
Kunxoja- realist shayır.
|
2
|
7
|
Berdaq- qaraqalpaq ádebiyatınıń bayteregi.
|
2
|
8
|
Men súygen ádebiy qaharmanlar.
|
2
|
9
|
Ájiniyaz shıģarmalarında watan teması.
|
2
|
10
|
Atalar sózi-aqıldıń kózi
|
2
|
11
|
Kitaplar áleminde
|
2
|
12
|
I.Yusupov-poeziya juldızı
|
2
|
13
|
Men súygen shıģarma qaharmanı
|
2
|
14
|
T.Qayıpbergenov hám qaraqalpaq ádebiyatı.
|
2
|
15
|
Paraxatshılıq adamzat tilegi.
|
2
|
16
|
Jaslar biziń keleshegimiz.
|
2
|
17
|
Qaraqalpaq xalıq termeleri
|
2
|
18
|
Doslıq – biziń qúdiretimiz
|
2
|
19
|
Jaqsı sóz – jan azıģı
|
2
|
20
|
Milliy qádiriyatlar
|
2
|
|
Jámi
|
40 saat
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
