Ámeliy sabaq materialları

9-tema. Mánili sóz shaqapları.


Joba:
1. Atlıq. Atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri.
2. Kelbetlik. Kelbetliktiń leksika-garammatikalıq túrleri.
3. Sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri. Esaplıq hám qatarlıq sanlıqlar.
4. Almasıqtıń mánisi boyınsha túrleri.
Tayanısh sózler-atlıq, atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri, Kelbetliktiń leksika-garammatikalıq túrleri, sapalıq hám qatnaslıq kelbetlik. Tayanısh sózler-sanlıq, sanlıqtıń morfologiyalıq ózgeshelikleri, sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri. Betlew,siltew,soraw-qatnas almasıqları, ózlik almasıģı, jámlew almasıqları, belgisizlik almasıqları,bolımsızlıq almasıqları.

Leksika-semantikalıq belgisi boyınsha zatlıq máni ańlatatuģın sózler atlıq dep ataladı. Zatlıq máni atlıqtıń san, tartım, seplik hám betlik formaları arqalı da bildiriledi.

Zatlıq máni - keń túsinik. Ol logikalıq túsinik emes, al grammatikalıq túsinik bolıp esaplanadı. Buģan konkret, zatlardıń (dápter, terek, kóshe), tiri maqluqlardıń, adamlardıń (student, qus, haywan, ernazar), ósimliklerdiń (gúl, jantaq, boyan), zatlardıń (kómir, gaz, aģash), geografiyalıq orınlardıń (Qońırat, Nókis, Ámiwdárya, Qaraqalpaqstan, Bestóbe) hár qıylı qásiyet hám sapanıń (erlik, jaqsılıq, alawızlıq, shaqqanlıq) háreket hám jaģdaydıń (urıs, oqıw, ushırasıw), tábiyat qubılıslarınıń (jawın, qar, quyın) hám t.b. atamaları kiredi hám olar kim? yamasa ne? sorawına juwap beredi.
Zat mánisindegi sózler birlik yamasa kóplik sanda qollanıladı, olar tartımlanıw hám sepleniw uqıplılıģına iye. Atlıqtıń san, tartım hám seplik kategoriyaları onı basqa sóz shaqaplarınan ajıratıp turatuģın tiykarģı belgileri bolıp esaplanadı.
Atlıqlar sóz jasalıwda da ózine tán ózgesheliklerge iye. Qaraqalpaq tilindegi -shı//-shi, -shılıq//-shilik affiksleri arqalı tek atlıqlar jasaladı. Sóz shaqaplarınıń ishinde tek atlıqlar ģana qısqarģan qospa sóz hám abbreviatura túrinde jasala aladı: BMSh, AQSh, QMU hám t.b.
Atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri. Sózdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánileri barlıq waqıtta óz-ara qatnasta, baylanısta boladı. Atlıqtıń hár qıylı leksikalıq mánileri onıń grammatikalıq kategoriyalarınıń geypara ózgerislerge ushırawına alıp keledi. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı atlıqlar: 1) ģalabalıq hám menshikli atlıqlar; 2) konkret hám abstrakt atlıqlar; 3) dara, jámlewshi hám zatlıq atlıqlar; 4) betlik hám betlik emes atlıqlar bolıp bólinedi.
G’alabalıq hám menshikli atlıqlar. Birgelikli zat, háreket hám hal jaģdaylardıń uluwma atamasın bildiretuģın atlıqlar ģalabalıq atlıqlar dep ataladı. Mısalı, bala, qız, túlki, sıyır, samal, jıynalıs hám t.b.
Menshikli atlıqlar adamlarģa, ayırım haywanlarģa, jansız zatlarģa olardı ózlerine usas zatlardan ajıratıw ushın arnawlı qoyılģan shártli atamalardı bildiredi. Mısalı, Berdaq, Jollı, Qarataw, Shoqtorańģıl, Jiguli hám t.b.
Konkret hám abstrakt atlıqlar. Dúnyadaģı konkret predmetlerdiń, sanawģa bolatuģın hár qıylı qubılıslardıń atın bildiretuģın atlıqlar konkret atlıqlar delinedi. Mısalı, terek, jurnal, jay hám t.b.
Hár qıylı abstrakt túsiniklerdiń atamaların bildiretuģın atlıqlar abstrakt atlıqlar delinedi. Mısalı, gózzallıq, kek, ar hám t.b.
Dara, jámlewshi hám zatlıq atlıqlar. Birdey zatlardıń biriniń ataması sıpatında qollanılatuģın atlıqlar dara atlıqlar dep ataladı. Mısalı, men oqıģan kitap, Ulbosın jumısqa kirdi.
Jámlewshi atlıqlar birdey zatlardıń toparın, jıynaģın bildirip, uluwmalastırıp kórsetedi. Mısalı, qálemler, haywanat, jawın-shashın, qurt-qumırsqa hám t.b.
Zatlıq atlıqlar sanaq sanlıqlar menen dizbeklespeydi, yaģnıy olardı sanawģa bolmaydı. Mısalı, suw, un, ılay, qum hám t.b.

Atlıqtıń sepleniwi. Sóz dizbegi yamasa gáp quramında atlıqtıń basqa sózler menen qarım-qatnasın, olar menen baylanısın bildiretuģın morfologiyalıq kategoriya seplik kategoriyası dep ataladı (awıldan keldim, jıynalısqa qatnastım, joldaslarımdı kórdim). Atlıqtıń usınday qatnaslardı bildiretuģın formaları seplik dep ataladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde altı seplik bar.

Ataw Iyelik Barıs Tabıs Shıģıs Orın

kim? ne? kimler? neler? kimniń? neniń? kimlerdiń? nelerdiń? kimge? nege? kimlerge? nelerge? kimdi? neni? kimlerdi? nelerdi? kimnen? neden? kimlerden? nelerden? kimde? nede? kimlerde? nelerde?

Atlıqtıń sepleniwi

Juwan sepleniw		Jińishke sepleniw
Ataw	Bala		Kóshe
İyelik	Bala-nıń		Kóshe-niń
Barıs	Bala-ģa		Kóshe-ge
Tabıs	Bala-nı		Kóshe-ni
Shıģıs	Bala-dan		Kóshe-den
Orın	Bala-da		Kóshe-de

Ataw sepligi tuwra seplik dep, al qalģanları qıya seplikler dep ataladı. Seplikler ózlerindegi semantikalıq hám grammatikalıq mánileriniń hár qıylı dárejede bildiriliwine baylanıslı hám gáptegi xızmetine qaray: 1). Grammatikalıq seplikler 2). Keńislik (lokal) seplikler bolıp bólinedi. Grammatikalıq sepliklerge ataw, iyelik hám tabıs seplikleri, al keńislik sepliklerge barıs, shıģıs hám orın seplikleri kiredi.

Tapsırma. Atlıqlardı tawıp, olardı mánisine qaray túrlerine (qaysısı ģalabalıq, qaysısı menshikli, qaysısı anıq hám qaysısı abstrakt atlıq ekenin) ajıratıp aytıń.

Taqırlıq tamamlanıp, aldıńģı eki atlı menen bir eshekli mayda tal aralas jıńģıllıqqa kire bergende, olardan kóz jazıp qalıwdan qorıqqan Ǵarlı bedewdiń jılawın sál silkip jiberdi. Júyrik at qádemin jiyiletip, shulģınıp taslap edi, iyesi jılawın taģı tartıńqıradı. Ǵarlınıń ańlıp kiyatırģanın Aman menen oraz sezip qoysa, Ǵarlıģa emes, ekewi birden sárkardaģa ókpelewi múmkin. Sonıń ushın Ǵarlı attıń basın taģı da tartıńqıradı.

Aldıńģılar jáne alańlıqqa shıqtı, jáne putalıqqa aralastı. Dárya qayırında bunday almasıw kóp bolıp turadı. (Sh.S.). Oń tamanda siresip qatqan Ámiwdáryanıń aydınlı muzı. Ámiwdiń muzı eki jaģalawına ele salqınlıq salıp tur (J.S.).
Kelbetlik. Kelbetlik¹ – zattıń hár qıylı belgisin bildirip sóz ózgertiwshi affiksler menen ózgermeytuģın sóz shaqabı. Kelbetliktiń basqa sóz shaqaplarınan ayırıp turatuģın ózine tán belgisi onıń kúsheytiwshi formalarına iye ekenliginde. Mısalı, úp-úlken, kip-kishkene, jep-jeńil hám t.b.
Kelbetliktiń leksika-garammatikalıq túrleri. Kelbetlikler óziniń mánisi hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray tiykarģı eki toparģa bólinedı sapalıq hám qatnaslıq kelbetlik.
Sapalıq kelbetlik. Hesh qanday qosımtalardıń járdemisiz jeke leksikalıq mánisi arqalı zattıń ózine tán hár qıylı sapalıq belgilerin bildiredi. Onıń quramına kiretuģın sózler túrli mánilerdi ańlatıp keledi. Mısalı, aq, qara, qońır, jasıl, juwan, top-tompaq, qızģısh, oģada awır hám t.b.
Qatnaslıq kelbetlik. Zattıń belgisin tikkeley ańlatpastan, onıń basqa zatqa bolģan qatnası arqalı bildiriledı suwsız, shıdamsız, iyisshil, qonaqshıl hám t.b.
Kelbetliktiń mánileri. Adamlarģa, haywanlarģa hám zatlarģa tiyisli bolģan belgilerdi kórsetedı
1) Túr-tústi bildiretuģın kelbetlikler. Kók, qońır, qara, jasıl, sarı, shubar, ala.
2) Sırtqı kórinis, kólem, salmaqqa baylanıslı belgiler. Kelte, mayda, iri, jeńil, arıq.
3) Dámdi, mazanı bildiriwshi sózler. Ashshı, dushshı, mazalı, dámli hám t.b.
4) Tazalıq, pataslıqtı bildiretuģın sózler. Taza, patas, kir, iplas hám t.b. belgilerdi bildiredi.
Qadaģalaw ushın sorawlar
1.Atlıq qanday sóz shaqabı?
2.Atlıqtıń leksika-grammatikalıq bóliniwi?
3.Atlıqtıń morfologiyalıq kategoriyaların túsindiriń?
4.Kelbetliktiń leksia-grammatikaliq ózgesheligin kórsetiń.
5.Sapalıq hám qatnaslıq kelbetlik dep ne ushın aytamız?
6.Kelbetliktiń dárejeleri
7.Kelbetliktiń atlıqlasıwın túsindiriń.

Ádebiyatlar

Маслов. Ю.С. Введение в язокознание. Москва. 1987.
Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfologiya. No’kis, 2010.
Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология. Нөкис, 1994.
Sanlıq
Sanlıq. Belgili bir muģdardı yamasa zattıń, qubılıstıń sanın, shamasın, qatarlıq tártibin bildiriwshi sóz shaqabı. Ol ayırım sóz sıpatında jeke qollanılģanda uluwma abstrakt túsinikti ańlatadı. Onıń mánisi zat yamasa qubılıstı sanı jaģınan anıqlap kelgende konkretlesedi. Qaraqalpaq tilinde sanlıq mánisinde qollanılatuģın sózlerdiń sanı sheklengen, olar tiykarģı jigirma túbir sózden ibarat: bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toģız (birlikler), on, jigirma, otız, qırıq, eliw, alpıs, jetpis, seksen, toqsan (onlıqlar), júz, mıń.
Sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri. Muģdardı, sandı, hár qıylı qosımsha mánilerdi ańlatıwı boyınsha sanlıq úlken eki toparģa bólinedi. 1). Sanaw muģdarın, esaplawdı bildiretuģın esaplıq sanlıqlar; 2) Qatarlıq tártipti bildiriwshi qatarlıq sanlıqlar.
Esaplıq sanlıqlar
1. Sanaq sanlıqlar. Uluwma abstrakt san atamasın yamasa zattıń anıq sanın bildirip, qansha? neshe? degen sorawlarģa juwap beredi. Olar ózleriniń matematikalıq tańbalarına da iye 3-úsh, 10-on, 100-júz hám t.b. Sanaq sanlıqlar sanlıqtıń basqa mánilik túrleriniń jasalıwında tiykarģı tirek bolıp esaplanadı. Bul sózler barlıq waqıtta tek bir mánili sózler bolıp, olar bir-birine hesh waqıtta sinonim bola almaydı.
2. Jıynaqlaw sanlıqları. Zat yamasa qubılıstıń sanın jıynaqlap, tek bir menen jeti arasındaģı sanaq sanlıqlardan -aw//-ew affiksi arqalı jasalatuģın sanlıqlar jıynaqlaw sanlıqları dep ataladı. Eki, altı, jeti sanlıqlarına -aw//-ew affiksleri jalģanģanda olardıń keynindegi dawıslı ses túsip qaladı: ek (i) +ew, alt (ı) +aw hám t.b. Olar birikpegen sanlıqlardan jasalmaydı, sonday-aq waqıt hám jas mánisin bildiretuģın sózler menen de qollanılmaydı. Bul sanlıq zattıń sanın jıynaqlaw menen birge sheklep kórsetedi.
3. Toplaw sanlıqları. Zatlardı san jaģınan birdey toparlarģa bólip, toplap kórsetedi. Olar sanaq hám jıynaqlaw sanlıqlarınan jasalıp qanshadan? nesheden? degen sorawlarģa juwap beredı jigirmadan, ekew-úshewden, onlap, jigirmalap, ekew ara hám t.b.
4. Shamalıq sanlıqlar. Zattıń sanın, muģdarın shama menen anıqlaw ushın qollanıldaı. Sanaq, jıynaqlaw hám bólshek sanlıqlarına -day//-dey, -tay//-tey affiksleri jalģanadı: eki júzdey, úsh mıńday, bir saattay hám t.b. Sanaq sanlıqlarģa -laģan//-legen qosımtası jalģanıp jasaladı: jigirmalaģan, onlaģan hám t.b. Sanaq sanlıqlarģa -lar//-ler affiksi jalģanıp, waqıt yamasa jas mánisin bildiriwshi shamalıq sanlıqlar jasaladı: saat onlarda, jası jigirma beslerde hám t.b. Sonday-aq shamalıq sanlıqlar jup hám tákirar sanlıqlardan da jasaladı: úsh-tórt, otız-qırıq, million-million, mıń-mıń hám t.b.
5. Bólshek sanlıqlar. Pútinniń bólegin, úlesin bildirip sanaq sanlıqlardıń belgili bir formada dizbeklesiwi arqalı jasaladı: júzden on jeti, tórtten biri, tórttiń biri hám t.b. Bólshek sandı bildiriw ushın qaraqalpaq tilinde yarım, sherek sózleri de qollanıladı: yarım mıń, jarım million, jartı jol, sherek ásir hám t.b.
Qatarlıq sanlıqlar. Zatlardıń hám hár qıylı qubılıslardıń izbe-iz qatar tártibin, retlik sanın bildiredi. Olar sanaq sanlıqlarģa -ınshı//-inshi, -nıshı//-nishi affiksleri jalģanıwı arqalı jasaladı hám neshinshi degen sorawģa juwap beredı birinshi, ekinshi, besinshi. Qatarlıq sanlıqlar qaraqalpaq tilinde burın -lanshı//-lenshi affiksi arqalı da jasalatuģın bolģan. Házirgi qaraqalpaq tilinde bul affiks tek jigirma sózine jalģana aladı: jigirmalanshı.
Almasıq. Almasıq zattı yamasa onıń kelbetin, sının, sanın hám t.b. belgilerdi tikkeley ashıq atamay, olardı siltew arqalı kórsetedi. Onıń konkret mánisi tek kontekstte ģana anıqlanadı. Mısalı, ótegendi izlesem, ol bir kemeni miniwge qolaylasıp atır eken (Ó.Ayjanov). Almasıqlar gápte kóbinese atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishlerdi almastırıp, solardıń ornında qollanıladı.
Almasıqtıń mánisi boyınsha túrleri. Almasıqlar bir-birinen óziniń ańlatatuģın mánileri arqalı ajıratıladı. Qaraqalpaq tilindegi almasıqlar ózleriniń uluwma mánilerine qaray segizge bólinedi.
1. Betlew almasıqları. Betlew almasıqları belgili bir betti bildiredi, sonlıqtan da olar adamlardı bildiriwshi atlıqlardıń ornında qollanıladı. Betlik almasıqları mınalar I bet men, biz, bizler almasıqları sóylewshini bildiredi; II bet sen, siz, sizler almasıqları tıńlawshını bildiredi; III bet ol, olar almasıqları sóylewshi hám tıńlawshıdan basqa betlerdi bildiredi. Sıpayılap sóylewde men almasıģınıń ornına biz dep, sen almasıģınıń ornına siz dep te aytıla beredi. Ol almasıģı forması jaģınan ol siltew almasıģı menen birdey. Onıń anıq mánisi tek kontestte qollanılawına qaray anıqlanadı. a) Ol sózi atawıshlardıń aldında anıqlawısh bolıp kelse siltew almasıģı boladı: Ol kisi menen júrgen adamdı mennen góre jaqsı bileseń. b) Ol sózi belgili bir betti yamasa zattı bildirse, betlew almasıģı boladı: ol kóp jıllardan beri biz benen dos.
2. Siltew almasıqları. Bir neshe zatlardıń yamasa qubılıslardıń ishinen sóylewshi menen tıńlawshıģa belgili bolģan bir toparın siltep, ayırıp kórsetedi. Biraq almasıqlardıń bul túri betlew almasıqları sıyaqlı belgili bir betti yamasa zattı ańlatpaydı. Házirgi qaraqalpaq tilinde siltew almasıqları tómendegi sózlerden ibarat: bul, usı, mına, mınaw, ol, ana, anaw.
3. Soraw-qatnas almasıqları. Soraw almasıģı da, qatnas almasıģı da – túbirleri bir sózler. Almasıqlardıń bul túrine tómendegi sózler kiredı kim? ne? qanday? qaysı? qansha? neshe? qashan? qalay? nege? hám t.b. Olardıń qanday mánide qollanılıwı gáptiń uluwma mazmunına baylanıslı boladı.
Soraw almasıqları. Soraw almasıqları ózlerine tán bolģan morfologiyalıq yamasa sintaksislik ózgesheliklerge iye emes. Olar qaysı sóz shaqabınıń ornına qollanılsa, sol sóz shaqabınıń formaların qabıllay aladı:
- Men Nurjannıń balasıman.
- Qaysı Nurjan?
- Baģman Nurjan.
Qatnas almasıqları. Soraw almasıqlar ayırım kontekstlerde óziniń soraw mánisinen alıslap, tek ģana grammatikalıq qatnastı bildiriw ushın qollanıladı. Bunday jaģdayda olar qatnas almasıqları dep ataladı: Ne deseń o de. Qalay bolmasın jobanı orınlaymız.
4. Ózlik almasıģı. Ózlik almasıģına tek óz degen bir sóz kiredi. Ózlik almasıģı subektti basqa adamlardan yamasa zatlardan ajıratıp onı belgili bir bette kórsetiw ushın qollanıladı. Sonlıqtan da ol kóbinese betlew almasıqları menen birge belgili bir bette tartımlanıp qollanıladı.

I bet	Men (iń) ózim	biz (iń) ózimiz
II bet	Sen (iń) óziń	siz (iń) ózińiz
III bet	Ol (onıń) ózi	olar (dıń) ózleri

Seplik hám betlik affiksleri ózlik almasıģına tek tartım affikslerinen soń ģana jalģanadı. Sonlıqtan da ózlik almasıģı úsh bette seplenedı

	I bet	II bet	III bet
Ataw	Ózim	Ózin	ózi
Iyelik	ózimniń	ózińniń	óziniń
Barıs	ózime	Ózińe	ózine
Tabıs	ózimdi	ózińdi	ózin
Shıģıs	ózimde	ózinde	ózinde
Orın	ózimnen	ózińnen	ózinen

5. Jámlew almasıqları. Qanday da bir zatlardı, olardıń belgilerin yamasa qubılıslardı belgisiz muģdarda uluwmalastırıp, jıynaqlap, toplap kórsetetuģın almasıqlar jámlew almasıqları dep ataladı. Jámlew almasıqlarına Qaraqalpaq tilindegi bar, barlıq, bári, bárshe, pútkil, duyım sózleri, arab tilinen kirgen tamamı, jámi, gúlli, gúllán, áhli sózleri hám tájik-parsı tillerinen kirgen hámme sózi kiredi. Olardıń mánileri bir-birine kútá jaqın sinonimles bolıp keledi. Bárshe, tamamı, gúlli, áhli sózleriniń qollanılıwı basqa almasıqlarģa qaraģanda házirgi qaraqalpaq tilinde bir qansha sheklengen. Jámlew almasıqlarınıń ózi uluwmalıqtı, jıynaqlawdı bildiretuģın bolģanlıqtan olarģa kóplik affiksi jalģanbaydı.

6. Belgilew almasıqları. Qanday da betti, zattı yamasa onıń belgisin basqalarınan ajıratıp, belgilep kórsetedi. Almasıqtıń bul túrine qaraqalpaq tilinde hár sózi kiredı hár kim, hár qanday, hár qaysısı, hár nárse, hár bir, qay-qaysısı hám t.b. Belgilew almasıqlarınıń hesh qaysısına da betlik affiksleri ónimli jalģanbaydı.
7. Belgisizlik almasıqları. Qanday da bir bettiń, zatlardıń, qubılıstıń yamasa olardıń belgilerin sóylewshi menen tıńlawshıģa ele belgisiz ekenligin kórsetedi. Belgisizlik almasıqları jasalıwı hám quramı jaģınan hár qıylı bolıp keledi. Belgisizlik almasıqlarına tómendegi sózler kiredı bir, birew, birew-mirew, bir qatar, bir qansha, álle kim, álle qanday, geypara, gey birew, bazı birew, neshshe bir, pálenshe, tólenshe.
8. Bolımsızlıq almasıqları. Qanday da bettiń, zattıń, onıń belgisiniń yamasa qubılıstıń aytılajaq pikirge, is-háreketke qatnasınıń joq ekenligin kórsetedi. Sonlıqtan da olar gápte kóbinese joq sózi menen yamasa bolımsız feyiller menen birge qollanıladı. Bolımsızlıq almasıģına tómendegi sózler kiredı hesh (parsı sózi), dım, hasla, hesh kim, hesh qanday, hesh nárse, birde bir hám t.b.

Tapsırma. Almasıqlardı tawıp, olardıń qaysı sóz shaqabınıń ornına almasıp kelgenin, qanday sorawlarģa juwap berip turģanın hám qaysı aģzanıń xızmetinde ekenin anıqlań.

Miyweler uwıljıp pisti. Qozılar soyıslıqqa jaraģanday boldı. Olardı otarģa bólip, qozılardı bir bólek, qoylardı bir bólek etip ayıra basladı. Erkekler bolsa kim birinshi bolıp qıslawģa súrdew salatuģını jóninde oylastı. Olardıń geyparaları bul jerden ketpesten burın jazdaģı kelisim boyınsha orazquldıń úyine qaysı kúni, qay saatta mashina menen baratuģının oģan eskertti.
Hámme is kewildegidey bolıp ketse ne jaqsı. Jol kolxozdıń ústi menen tap keńseniń túbinen ótedi. Basqa jol joq. Kolxozda hárqanday isten xabar kútip júrgen miliciya boladı. Aģash júklep kiyatırģan mashinanı kózi shalıp ketse: «Aģashtı qaydan alıp kiyatırsań, endi qayda aparmaqshısań?» -dep sorayma olar.
Bul pikirler orazquldıń jawırının juwlatıp jiberdi. Onıń barlıq nárselerge ... ģázebi qaynap ketti. Seydaxmet bular menen birge tawdıń ústinde qaraģay súyretetuģının álbette bilgen edi. Esabın tawıp ketti de qaldı ... Ol endi bazar sawdasın pitkermegenshe kelmeydi. Eger Seydaxmet bolģanda, orazqul mına ģarrı ekewine buyrıqtı berip, ózi azap shekpes edi.
Jalģız Mómin ģarrıdan basqa qasında heshkim joq. Orazqul barģan sayın qanı qaynap ashıwlanıp, ... meyli at óle me, ģarrı óle me, ya júregi jarılıp, onıń ózi óle me, oģan endi báribir edi. Demek, oģan jaqpay ma basqalarģa da sonday bolıwı kerek. Meyli oģan salsa bul dúnya nege astan-kesten bolmaydı.
Orazqul heshnárseni oylamastan duwdı-sıydı tıńlamastan putanıń arası menen attı tikke túserlikke qaray jetelep kele berdi. Mómin onı toqtatıp úlgere almay qaldı. «Qayda baratırsań sen? Qayda? Toqtat» baqırģanı sol bórene arqandı tawlawı menen putalardı japırıp, tómen qaray dumalap ketti (SH.A.).

Qadaģalaw ushın sorawlar

1.San mánisinde qollanılatuģın túbir sózlerdi kórsetiń.
2.San mánisine jaqın sózlerdi kórsetiń.
3.Sanlıqlar quramı boyınsha neshe túrge bólinedi?
4.Sanlıqtıń mánisine qaray túrleri?
5.Sanlıq gápte qanday sintaksislik xızmet atqaradı?
6.Sanlıqtıń stillik xızmeti degenimiz ne?
7.Almasıq qaysı sóz shaqapları ornında qollanıladı?
8.Almasıqlardıń ózine tán ózgeshelikleri boyınsha túsinik beriń.
9.Almasıqtıń mánisine qaray túrleri neshew?
10.Qaysı almasıq sóz túrlewshi qosımtalar menen ózgeredi?

Ádebiyatlar

Баскаков Н.А Каракалпакский язык. II, ч. I, Фонетика и морфология. М., 1952.
Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfologiya. No’kis, 2010.
Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология. Нөкис, 1994.
Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1981.