Ámeliy sabaq materialları

Tapsırma. Berilgen tekstti oqıń.
Folklor – xalıq aynası. Naqıl-maqal. Jumbaq hám jańıltpashlar.
Naqıl-maqallarda sóylew ádebi, sóz qúdireti haqqında mısallardı kóplep tabıwģa boladı.
Jaqsı sóz — jan azıģı. Aytılģan sóz — atılģan oq. Sóz — súyekten ótedi, tayaq — etten ótedi.
Jıllı-jıllı sóyleseń jılan ininen shıģadı, Qattı-qattı sóyleseń, musılman dininen shıģadı.
Biyday nanıń bolmasa, biyday sóziń joq pa edi.
Bunday danalıq sózler xalqımızdıń sóz kúshi, sóz qúdiretin qanshelli dárejede bahalaģanlıģınan derek beredi. Qaraqalpaq xalqı sóz ónerin júdá qádirlegen, oni meńgeriwge,
úyreniwge talaplanģan, sóz sheberleri bolģan sheshenlerin júdá ardaqlaģan xalıq. Erte dáwirlerde sóz sheberleri, sheshenler dawlı máselelerdi sheshken. Sózin tawıp sóyleytuģın adamlar húrmet-izzette bolģan. Bir ģana Jiyrenshe sheshen haqqındaģı áńgimelerdiń ózi buģan ayqın mısal bola aladı. Awızeki xalıq dóretpelerinde dilwar qız jeńgeleri menen sheshen jigit aģalarınıń sózleri, dilwar qızlar menen jigitlerdıń sóz jarıstırıwı, sózge sheshenligi menen xandı jumsaģan hayal haqqında áńgimeler saqlanıp qalģan. Suw saģası saydan shıqsa, sóz saģası qaydan shıģadı, degen sultan sorawına sheshen: Suw saģası — bulaq, sóz saģası — qulaq. Suw bar jerde balıq bar, sóz bar jerde xalıq bar. Sózdiń saģası — xalıq, sultan iyelerim — depti. Batırdıń kúshi taw bolģanı menen sózdiń kúshi shalqıģan teńiz.
Tómendegi sorawlarģa juwap beriń.
1. Tildiń leksikologiya tarawında ne úyreniledi?
2. Sózdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánileri boyınsha túsinik beriń.
3. Sózlerdiń kóp mániligin aytıń. Mısal keltiriń.
4. Sózdiń tuwra hám awıspalı mánilerin aytıń.
5. Sóz mánisiniń awısıw usılları qanday?
6. Leksikalıq hám grammatikalıq sinonim tuwralı túsinik beriń. Mısallar keltiriń.
7. Omonim sózler hám antonimlerge qanday sózler kiredi? Mısal keltiriń
8. Turaqlı sóz dizbeklerine (frazeologiya) qanday sózler kiredi? Mısallar keltiriń. Frazeologiyalıq dizbekler qanday stillerde qollanıladı?

1-tapsırma. Gáplerdegi aytılıwı (orfoepiyası) boyınsha jazılģan sózlerdi imla qádelerine durıslap kóshirip jazıń hám sol sózlerdiń qosımtalarınıń astın sızıń.

1. Búgin bizler azańģı waqıtta erte turıp, dene shınıqtırıw isledik. 2. Dene shınıqtırıwdan keyin quduqtıń salqın suwına juwundıq. 3. Kúndúzgi waqıtları kóbirek atızda islewge waqıt bólemiz. 4. Túńgi mezgilde kórkem shıģarma oquwģa ádetlenetuģın edik. 5. Awuldıń kún shıģıs jaģında kólóm-kólóm egislikler bar. 6. Jaylawdaģı jılqılarımız qulunlap atır. 7. Rayonımızdıń xojalıqlarına jetik qánigeli adamlar bashshılıq etedi. 8. Túlkú jortbas túneydi, túnden júrip kelemis.

2-tapsırma. Tómendegi orfografiyalıq qaģıydaģa tiykrlanıp jazılģan sózlerdiń aytılıwı (orfoepiyası) boyınsha jazılıwın artına juplastırıp jazıp kórsetiń. Olardıń hárqaysısınıń orfografiyalıq principtiń qaysı túrine tiykarlanģanın aytıń.

Atqosshı, jazıwshı, júziwshi, bilimlendiriw, oqıwshı, bólek, bóliw, kúlki, kúndiz, moyın, búrisiw, bódene, kósew, átóshkir, qulın, julın, duzshı, qusshı, moyınturıq, murın, úylesiw, uluwma, maģluwmat, huqıq.

Qadaģalaw ushın sorawlar

Leksikografiya qanday ilim tarawı.
Qaraqalpaq tilinde qanday awdarma sózlikler bar?
Qaraqalpaq tilinde qanday terminologiyalıq sózlikler bar?
Filologiyalıq sózlikler qanday túrlerge bólinedi?

Ádebiyatlar

Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 1994
Қ. Пахратдинов, Қ.Бекниязов. Қарақалпақ тилиндеги фразеологизмлер. Нөкис, «Билим», 2012.
Джумамуратов Т. Русско-каракалпакский фразеологический словарь для школьников. Нукус, 1985.
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. I – IV том. Нукус, 1982, 1984, 1988, 1992.