Ámeliy sabaq materialları

14-тema. Qospa gáp. Dizbekli hám baģınıńqılı qospa gápler.


Joba:
Qospa gáptiń ayırmashılıģı
Dizbekli qospa gáp.
Dizbekli qospa gáptiń túrleri.
Baģınıńqılı qospa gáp
Baģınıńqılı qospa gáptiń túrleri.


Tayanısh sózler: baylanıs túri, dizbekli qospa gáp, baģınıńqılı qospa gáp.

Eki yamasa onnan da kóp jay gápler bir-biri menen dizbeklesip yamasa bir-birine baģına baylanısıp bir qospalı oydı bildirip kelse, onda bunday gápler qospa gáp delinedi. Mısalı, Kózler kúlimleydi, júrekler sháwkildeydi, júzler jadıraydı.

Qоspа gáplеrdi úshке bólip úyrеniw házirgi rus tiliniń ilimiy miynеtlеri, jоqаrı оqıw оrınlаrı hám mекtеp sаbаqlаrındа qáliplеsкеn túrdе turаqlı úyrеnilip кiyatır⁴.
Da’nекеrsiz qоspа ga’plеrdi o’z аldınа qоspа ga’ptin’ bir tu’ri rеtindе u’yrеniw 50-jıllаrdın’ аqırı 60-jıllаrdаn bаslаp tu’rкiy tillеrin dе V.N.Хаngilidin, G’.А.Аbdurаhmаnоvtın’ miynеtlеrinеn оrın аldı. V.N.Хаngildinnin’ аnıqlаwı bоyınshа da’nекеrsiz qоspа ga’ptin’ bаslı bеlgisiz rеtindе intоnаtsiya, pаuzа ha’m qоspа ga’p qurаmındаg’ı gеybir fоrmа оrtаlıqlаrı кo’rsеtilеdi⁵.
Qospa gápler mánilik hám grammatikalıq baylanısıw usıllarına qaray dizbekli hám baģınıńqılı qospa gáp bolıp ekige bólinedi. Birneshe jay gápler óz-ara bir-birine baģınbay teń dárejede baylanısıp bayanlawıshları tıyanaqlı bolıp kelse, onday gápler dizbekli qospa gáp dep ataladı. Mısalı: Bul kúnleri dárya jaģası orasan suwıq, shımırı ayaz tiygen jerin jalap baratır.
Dizbekli qospa gáp. Birneshe jay gápler óz-ara bir-birine baģınbay, teń dárejede baylanısıp, bayanlawıshları tıyanaqlı bolıp kelse, onday gápler dizbekli qospa gáp dep ataladı. Mısalı: Bul kúnleri dárya jaģası oģada suwıq, shımırı ayaz tiygen jerin jalap baratır. Bunda eki jay gáp dizbeklesken. Olar bir-biri menen teń dárejede baylanısıp tur. Olardıń hár qaysısın óz aldına bólip alıp aytıwģa boladı.
Dizbekli qospa gáp qurılısına qaray dánekerli dizbekli hám dánekersiz dizbekli qospa gáp bolıp ekige bólinedi. Dánekersiz dizbekli qospa gápler de mánilik qatnaslarına qaray tórt túrge: mezgilles, qarsılas, salıstırmalı, túsindirmeli bolıp bólinedi. Dánekerli dizbekli qospa gápler de óz gezeginde biriktiriwshi, qarsılas bolıp ekige bólinedi.
Dizbekli qospa gápler dánekerli hám dánekersiz bolıp keledi. Dánekerli qospa gápler dánekerler arqalı baylanısıp kelse, dánekersiz qospa gápler intonaciya arqalı baylanısadı. Mısalı: 1. Bunıńday jaydarı sóz jurttıń kewline uyalap qaldı hám bul sózdi bári de maqulladı. 2. Ol jaslar oyınına inta salıp qarap tur edi, qasına Biybijan keldi.
Dizbekli qospa gápler mánisine qaray 1) mezgilles dizbekli qospa gáp 2) qarsılas dizbekli qospa gáp 3) sebep-nátiyje dizbekli qospa gáp 4) awıspalı dizbekli qospa gáp 5) gezekles dizbekli qospa gáp 6) túsindirmeli dizbekli qospa gáp 7) kóp komponentli dizbekli qospa gáp bolıp bólinedi.
1) Mezgilles dizbekli qospa gáp: Saxna da ashıldı, koncert te basladı. Oqıw degen iyne menen qudıq qazģanday qıyın boladı, jáne hár kim bunı bile bermeydi.
2) Qarsılas dizbekli qospa gáp: Bul sózge birazlar ashıwlanadı, birazlar kúledi. Egis ótip baratır, al jawınnıń ele toqtaytuģın túri joq.
3) Sebep-nátiyje dizbekli qospa gáp: Bul haqqında Tájixan aytıp berdi, buģan inanbawģa hesh kimniń haqısı joq edi.
4) Awıspalı dizbekli qospa gáp: Bilmedim, ya hámme tásilpaz bolıp baratır, ya hámme ózinshe kúshli.
5) Gezekles dizbekli qospa gáp: Gá ketip baratırģan diyqanlarģa qolın bılģap shaqırģısı keledi, gá olar menen birge ketkisi keledi.
6) Túsindirmeli dizbekli qospa gáp: endi isleytuģın isimiz sol: usı jerden ekewimiz eki jol menen keteyik.
7) Kóp komponentli dizbekli qospa gáp: Terektiń kórki japıraq, adamnıń kórki shúberek, aynalayın kelinim, óziń perishtedey arıw ekenseńģoy. Qus uyasına ushadı, haywan úyirine asıģadı, al adam óz eline talwas etedi.

1-tapsırma. Teksttegi jay gáplerdi hám qospa gáplerdi anıqlań. Qospa gáp quramındaģı jay gáplerdiń baylanısıw usılın anıqlań.

Dúysenbay belgilengen jumısların islep boldı da, birese jolģa qaradı, birese telefon menen sóylesti. (K.M.) Erteń ya men kelemen, yamasa Dáryabaydıń ózi keledi. (K.M.) Qasımnıń júregi birden tolqınlanıp ketti. (K.M.) Bunnan keyin bir maydan buyıģıp jattı da uzaq oylanıp ketti. (K.M.) Dáryabay kirip keliwi menen palatada ģawırlı baslandı. (K.M.)

2-tapsırma. Mısallardan dánekerli hám dánekersiz dizbekli qospa gáplerdi anıqlań. Dizbekli qospa gáptiń qaysı túri ekenligin túsindiriń.

Usı waqıtta esik qıya ashıldı da palataģa Nurjan kirip keldi. (K.M.) Allanazardıń tawıp kelgen jańalıģı sol~ keshe keshte televizorda bir ózbek dramaturginiń pesasın beripti. (K.M.) Qanshama baylıqlar bar edi, bári joq bolıp ketti. Birese júregi shanshıydı, birese kewli aynıp ózin biytaqat sezedi. (K.M.) Birew bildi, al birew bilmedi. Sonnan keyin esik jabıldı hám ekewi tas soqpaq arqalı aldıģa júrip ketti. (K.M.) olardıń kópshiligi aqkókirek, biraq ayırım sumlıqlıları da bar edi. (K.M.)

Baģınıńqılı qospa gáp

Baģınıńqılı qospa gáplerdiń quramındaģı jay gápler óz-ara baģınıńqılı baylanısta bolıp, biri ekinshisin túsindirip, baģınıp keledi. Jay gáplerdiń biri bas (baģındırıwshı) gáp, ekinshisi baģınıńqı gáp dep ataladı. Mısalı: Aspan túnerip, awıl ústin qara duman qaplap aldı. Kimdi aytsań, sol keledi.

Baģınıńqılı qospa gápler baģınıńqı gáptiń bas gápke hár túrli mánilik qatnasına qaray tómendegi birneshe túrlerge bólinedi:
1) Waqıt baģınıńqılı qospa gáp (Ol kelgende Qálmen úyinde edi).
2) orın baģınıńqılı qospa gáp (Aldıńģı arba qaydan júrse, sońģı arba da sonnan júredi).
3) Sın baģınıńqılı qospa gáp (Qır dógerek kókke bólenip, bir ájayıp gózzallıq payda bolıp atırģanday).
4) Salıstırma baģınıńqılı qospa gáp (Óz basın qanday qádirlese, jurt basın sonday qádirleydi).
5) Sebep baģınıńqılı qospa gáp (Tórebay kelmegenge, Jumagúl shıdamadı).
6) Maqset baģınıńqılı qospa gáp (Sabınsız bolsa da ashshı kir ketsin dep, Maryam Kárimniń kiyim-kensheklerin juwıstırıp berdi).
7) Shárt baģınıńqılı qospa gáp (Sáwir kelmey, jaz bolmas ).
8) Qarsılas baģınıńqılı qospa gáp (Gúl solsa da, kewiller solmas).
Qaraqalpaq tilindegi baģınıńqılı qospa gáplerdiń komponentleri óz-ara bayanlawısh formaları, tirkewishler, qatnaslıq sózler, seplik jalģawları, intonaciya hám sózlerdiń orın tártibi arqalı baylanısadı.

1-tapsırma. Baģınıńqı gáp penen bas gáptiń qanday grammatikalıq qurallar menen baylanısın hám baģınıńqılı qospa gáptiń qaysı túri ekenligin anıqlań.

Dáryadan gúzgi jıqqın ketkendey, hámme hawlıģıp úyinen juwıra shıqtı. (K.S.) Jeńis penen kelgen jawıngerlerdi qarsı alıwı sebepli, Aqdáryanıń jaģası tolı alaman. (K.S.) Joram meni maylı bılamıqqa birden batırıp taslaģanı menen, ol jerden jumıs tawıp alıw ańsatqa túsken joq. (K.M.) Qullası, ol jolbarıs bolıp kelip saģan jara salmaqshı bolsa, sen oģan arıslan bolıp kórin. (K.M.) Sońınan SHárigúl shıģıp ketiwden, palatanıń ishi tım-tırıs bolıp qaldı. (K.M.)
2-tapsırma. Kóp komponentli qospa gáplerdiń túrlerin (kóp komponentli dizbekli qospa gáp, kóp komponentli baģınıńqılı qospa gáp, aralas qospa gáp) ajıratıń.
Pol juwılıp, perdeler tazadan tutılıp, tósekler awmastırılmasa bolmaydı. (K.M.) ózi de júdá kem gáp, palatadaģı áńgimege aralasa bermeydi, ayırım tartıslı másele bolsa, aralasqanın sezbey qaladı. (K.M.) Turıp taqatsızlanıp, barlıģı da bir jaqqa barıwģa asıqqan adamlar dıbırlasa basladı. (K.M.) Hámmege de ózine jarasa aldanshı tawıp bereseń ómirden atlanıp baratırģanlar-qástelik halatın, qásteler-deniniń saw waqtın, sawlar ústiniń pútin, tamaģınıń toq waqtın árman etedi.

Tapsırma. Tekstti oqıń.

Global mashqala. Aral táģdiri – insan taģdiri.
Aral teńizi tiykarınan shól hám yarım shól zonada jaylasqan bolıp, teńizdi kosmostan qaraģanda qurģaqlıqtan anıq ayırılıp kórinip turadı. Aral teńizi jer sharındaģı qurģaqlıqtaģı kól-teńizlerdiń kólemi boyınsha 4-orındı iyeleytuģın edi. Teńizdiń jaģası Ústirt hám Qızılqumnıń jaģası menen shegaralasatuģın edi.
Házirgi waqıtta teńizdiń suwınıń duzlılıģı artıp ketti. Teńizge Ámiwdárya hám Sırdárya1960-jılları 60 kub km suw quyģan, sonnan Ámiwdárya 40 kub km, al Sırdárya 18 kub km suw quyģan (Sırdárya suwınan erteden baslap awıl-xojalıq eginlerine kóp paydalanılģan) eki dárya jılına 200 mln. tonna jınıslardı ózi menen alıp kelip, sonnan jılına 5 mln.tonna qumlı-taslı jınıslardı alıp kelip quyıp turģan. Ámiwdárya dúnya júzindegi eń ılaylı bolıp aģatuģın dáryalar qatarına kirgen.
Maģlıwmatlarģa qaraģanda, 1961-jılģa deyin Aral boyı jerleri suwlılıģı, tábiyatınıń gózzallıģı menen átiraptaģı shóllerden keskin ajıralıp turģan. Usı jıllarda Aral teńiziniń kólemi eń joqarı bolıp 53,4 m suw kólemi 1064 kv km, suw beti tegisligi 66 mıń kv. km. di quraģan. Oģan Sırdárya hám Ámiwdáryadan hár jılı derlik 56 kub km. suw kelip quyģan.1994-jılģa kelip Aral teńizi suwınıń tereńligi 32,5 mıń kv.km. ge páseyip ketken. Samal qurıģan Aral túbinen qum hám shańlardı júzlep kilometrlerge ushırıp ketpekte. Bunday jaģday Aral teńizi átirapındaģı klimattıń buzılıwına alıp keldi. Házirgi kúnde Aral mashqalasın sheshiw globallıq masshtabta BMSH, Jáhán banki sıyaqlı xalıqaralıq shólkemler járdeminde ámelge asırılmaqta.
1995-jılģa kelip, keyingi 34 jıl ishinde teńiz suwınıń tereńligi 17 m ge páseyip ketkenligi málim boldı. Nátiyjede teńiz ekige “Úlken” teńiz hám “Kishi” teńizlerge bólinip ketti. 1999-jılģa kelip “Kishi teńiz”diń suw tereńligi 2,5 m ge páseygen bolsa, “Úlken teńiz” diń suw tereńligi 20 m ge páseydi.

Qadaģalaw ushın sorawlar

Qospa gáptiń jay gápten ózgesheligi?
Qospa gáptegi jay gáplerdi qanday grammatikalıq qurallar baylanıstıradı?
Qospa gáp dúzilisine qaray qanday bolıp bólinedi?
Dizbekli qospa gáptiń quramındaģı jay gápler neshe túrli usıl menen baylanısadı?

Ádebiyatlar

Баскаков Н.А. Словосочетания в каракалпакском языке. // «Исследования по сравнителной грамматике тюркских языков», III. Синтаксис. М., 1961.
Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Sintaksis. No’kis, 2009.
Умаров А. Сопоставительная грамматика руского и каракалпакского языков. Нукус, 1992.
Kollektiv. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996.