Ámeliy sabaq materialları

5-tema. Leksikologiya. Sóz hám onıń mánileri. Sózdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánileri. Sóz mánisiniń awısıw usılları
Leksikologiya haqqında ulıwma túsinik


Joba:
Sóz – til birligi sıpatında.
Sózlerdiń mánileri.
Sózlerdiń tuwra mánileri.
Sózlerdiń awıspalı mánileri.


Tayanısh sózler — sóz, mánili sóz, kómekshi sóz, sóz mánisiniń awısıw usılları, metafora, metanimiya, sinekdoxa.
Sózlerdiń leksikalıq mánisin hám qollanılıwın úyretetuģın til iliminiń bir tarawı leksikologiya dep ataladı. Tildegi barlıq sózlerdiń jıynaģı leksika yamasa sóz baylıq dep ataladı.
Sózde eki máni boladı: leksikalıq hám grammatikalıq. Leksikalıq mánisi degenimiz sózdiń dara turģandaģı zattı, qubılıstı, túr-tústi, sandı, kelbetti, waqıttı, taģı basqanı bildiriwin aytadı. Gr-q máni degende sózgiń sóz dizbegi yamasa gáptegi mánisine aytamız, yaģnıy sandı, betti bildiriwin.
Aytılıwı hám jazılıwı birdey, leksikologiyalıq mánisi hár túrli sózlerge omonim deymiz. Mıs: oy (shuqır), adamnıń oyı; at, at,at t.b. Forması hár túrli, leksikologiyalıq maniler bir-birine jaqın bolģan sózler sinonimler dep ataladı. Gózzal, shıraylı, xoshirey; dápeń, úlken, náhán. Bir-biriniń ornın qollanılmaytuģın waqıtları da boladı.
Leksikologiyalıq manileri bir-birine qarama-qarsı sózler — antonimler.
Sózlerdiń ayırımları bir mánili, ayrımları bir neshshe mánili bolıp keledi. Usıģan baylanıslı sózler bir hám kóp mánili bolıp bólinedi. Bir mánili sózler tek birtiykarģı mánisin de qollanıladı. Kóp mánili sózler bolsa bir neshshe mánilerde qollanıladı. Mıs: adamnıń awzı, salmaniń awzı, sharbaqtıń awzı. Al adamnıń awzı, Murattiń awzı, Sánemniń awzı yamasa, qoydıń awzı t.b. degen menen kóp mánilik payda bolmaydı. Sózler awıspalı hám tiykarģı mánilerde qollanıladı.
Tiykarģı mánisinde qollanılģan sózlerge tiykarģı máni, awıspalı mánide qollanılģanına awıspalı máni deymiz. Mıs: Olar — biziń qanatımız — dedi. Qustıń qanatı. Samolyottıń qanatı, qara úydiń qanatı.
Tildegi sózler xalıq xojalıģınıń rawajlanıwı menen ósip, jańadan sózler payda boladı, yamasa turmısta bar ayrım zat, háreket, qubılıslardıń góneriwi, turmısta qollanılmay qalıwı menen sózler gónerip te baradı.
Obyektiv dúnyadaģı zat, qubılıs, hárekettiń biziń sanamızda sáwleleniwinen payda bolģan atamaģa sóz delinedi. Burınnan qollanılıp kiyatırģan sózler hár túrli jollar menen jańa sózlerdi payda etedi. Máselen: túbir sózlerge sóz jasawshı qosımtanıń qosılıwı arqalı (otınxana, aspaz, keme-shi t.b.); sózlrdiń birigiwi arqalı (jarģanat, qalģan, Xojeli, dáwseben t.b.); sózlerdiń juplasıwı arqalı (kiyim-kenshek, ot-shóp t.b.) hám sózlerdiń qosılıwı arqalı (shytan tawıq, qara tal, temir jol).
Leksikamız sırttan kirgen sózlerdiń nátiyjesinde de bayıp baradı. Qaraqalpaq tiliniń quramın óz sózimizdey bolıp ketken arab, parsı sózleri de júdá kóp. Arap tilinen kirgen sózler tiykarınan oqıw, mádeniyat, dinge baylanıslı sózler. Meshit, mektep, quran, xalıq, mádeniyat, ádebiyat t.b. Parsı tilinen kirgen sózler kóbinese diyxanshılıqqa baylanıslı sózler: júzim, ánar, miywe, piyaz, salı, ģoza, zúráát.
Qaraqalpaq tiliniń ózlestirme sóziniń kópshilik bólegin rus tili hám rus tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler quraydı. Olarģa mısal keltirsek: gerbish, volost, prikaz, wezd, oyaz,teletin, chaynik (sháynek).
Tilde qollanılıw órisine qaray ulıwma qollanılıwshı sózler, sonday-aq tar óriste qollanılatuģın sózler de boladı. Olar, terminler, rásiplik, dialektlik sózler, jargonlar t.b.