Ámeliy sabaq materialları

Terminler. Tildiń sózlik quramında ilim hám texnikanıń, sanaat hám awıl xojalıģınıń siyasiy hám mádeniy turmıstıń túrli tarawlarına baylanıslı arnawlı sózler boladı. Olardı til iliminde terminler dep ataydı. Terminlerdi qaraqalpaqsha atamalar dep alıwģa boladı.
Atamalar — bular mánili sózler. Sebebi olar ózleri bildiretuģın túsiniklerdi jay sózlerge qaraģanda dál ataydı. Atamalar awıspalı mánilerde qollanılmaydı. Olar ózleri tiyisli tarawlarda keń qollanılıp, mánileri sol tarawda islewshilerge túsinikli boladı, al basqa tarawda qollanılmaydı. Sonlıqtan atamalar sheklengen sózler toparına kiredi.
Atamalar ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıģınıń, mádeniy hám siyasiy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı hám rawajlanadı. Máselen, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı keyingi dáwirde ilim menen texnikanıń, mádeniy hám siyasiy turmıstıń rawajlanıwına baylanıslı jańa atamalar menen bayıdı. Jámiyet, ilim, texnika, siyasiy mádeniy turmıs bárhama ósip rawajlanıp otıratuģın bolģanlıqtan, atamlar da udayı ózgeriste bolıp, olardıń ayırımları qollanılıwdan shıģıp, olardıń ornına jańa atamalar qáliplesedi. Ayırım atamalar turmısta keń qollanılmaģanlıqtan ózleriniń atamalıq mánisin joytıp, ápiwayı sózlerge aylanadı.
Atamalardıń túrleri. Qaraqalpaq tilindegi atamlardıń tómendegidey túrlerge bóliwge boladı.
1. Pedagogikalıq atamalar: tálim, klasstan tıs jumıs, auditoriya múyeshi, metodıkalıq keńes, ádep-ikram hám t.b.
Qaraqalpaq tilindegi pedagogikalıq atamalar tálim-tárbiyaģa baylanıslı túsiniklerdi ataydı. Tálim hám tárbiya máselesi hár qanday xalıqta oģada erteden baslanģan. Sońģı dáwirde pedagogikalıq atamalar quramında da jańa túsiniklerdi bildiretuģın atamalar payda boldı. Máselen, licey, kolledj, test, pedagogikalıq texnologiya hám t.b. atamalar sońģı on jıldıń ishinde payda bolıp otır.
2. Til bilimine baylanıslı atamalar: útir, atlıq, kelbetlik, baslawısh, fonetika, bas hárip, ses únlesligi, sızıqsha hám t.b. Qaraqalpaq tilinde til ilimine baylanıslı atamalar XX ásirdiń 20-jıllarınıń ortalarınan baslap payda bolıp, qáliplesip hám rawajlana basladı.
3. Ádebiyattanıw ilimine baylanıslı atamalar: roman, povest, gúrriń, shayır, komediya, lirika, tımsal, proza hám t.b. qaraqalpaq tilinde ádebiyattanıw ilimine baylanıslı kóplegen atamalar 20-jıllarģa shekem-aq bar edi. Máselen, aytıs, qosıq, tolģaw, báyt, joqlaw hám t.b. Sebebi kórkem sóz oģada erte dáwirde payda boldı.
4. Tariyx ilimine baylanıslı atamalar: jámiyet, feodallıq qatnasıqlar qara bórikliler hám t.b. Qaraqalpaq tilindegi atamalar bunnan basqa da geografiyalıq, jámiyetlik siyasiy, fizikalıq, matematikalıq, ximiyalıq hám t.b. atamalar bolıp bóline beredi.
Tapsırma. Tekstti oqıń.