Agashtan islengen uskeneleri haqqinda

AGASHTAN ISLENGEN USKENELERI HAQQINDA
XIX ásirdin’ aqirinda ham XX ásirdin’ basinda Qaraqalpaq xalqinin tikargi onerlerinin biri agash ustashiligi bolip, olar kobnese turmisqa kerekli buyimlardi agashtan islegen. Agashtan islengen uy uskeneleri, idislar ham úy buyimlari turmista,xojaliqta óz mutajlikleri ushin paydalanip gana qoymastan, olardin har qaysisi uydi bezep turgan. Qaraqalpaq ustalari buyimdi islep tayarlaganda onin sapasina ham korkemligine ulken kewil bogen. Qaysi zatti alip qarasaq ta, maselen, agash ustasi islegen sandiq yamasa sabayaq bolama,teriden yamasa bozden tigilgen shanashlar yaki qollari gul hayal-qizlardin qolinan toqilgan qorjin, kergi bolama, olardin shirayli nagislari, suliw kornisleri uyge kirgen adamdi ózine tartip, kozdin jawin aladi. Agash ustalari ozleri soqqan buyimlardi nagislaw ushin kobnese aq taldan, sonday-aq, qara tal, tut agashin qollangan. Bul agashlardi nagislawga tayarlawdin bir neshe jollari bolip, olardi qaynatiw,keptiriw, komip qoyiwdan ibarat bolgan.
Solardin ishinde agashtan islengen uy buyimlarinan bolgan sabayaq ham sandiq sanli etip nagislanip islengen. Sabayaq ustine juk jiynaw ushin sogilatugin tort tuyaqli uy mulki. Onin aldi jagikese ham tik agashlar menen shabaqlanadi. Al, geybir sabayaqlardin aldi jagi nagisli taqtaylar menen qaplangan boladi. Artqi tarepi ashiq, geyde sabayaqtin araligi tuplenip ogan har turli zatlar, kese-shaynek, dasturxan ham basqada buyimlar qoyilgan. Sabayaq uydin qazan-tabaq tarepine jaqin qoyilatugin bolgan.
Saba-idis, oni ayaqli idis dep oylasa bir qansha itimalga keledi. Ayyemgi turkey sozlerinde bul soz sabayaq ushraspaydi. Al, sandiqti N. A. Baskakov orissha «Sunduk» degen sozden kelip shiqqan dep oylaydi. Iskusstvo izertlewshisi I.V. Savickiydin aniqlawi boyinsha qaraqalpaqlarda sabayaqtin ush turi bolgan. Birinshi toparga sabayaqtin ayyemgi variant kiredi. Ol apiwayi karkastan ibarat. Aldingi tarepi simmetriyaliq nagislar menen nagislangan, karkastin aldingi jagi oyiq nagisli bolip keletugin sabayaqlar ekinshi toparga kiredi. Ushinshi toparga sabayaqtin tomeni juqa taqtayshanin tusinan karkastinartqi ham qaptal tarepi jabiladi.
Bul jagdayda tirkewish sandiqshaga aylanadi. Sonda da, ol sabayaq dep ataladi.
Sandiq ham sabayaq sogiwshilardi sandiqshi dep atagan. Sandiqshi tikarinan sandiq ham sabayaq sogiw ushin aq taldan paydalangan, aq tal jenil ham jumsaq keledi. Qara tal kegey terek siyrek qollaniladi. Usta adamlardin bergen maglumatina qaraganda, aq taldi bir jil dawaminda yamasa onnanda kop waqit keptiredi eken. Sandiqdin qurilisi juda apiwayi. Tuyagi tort tirepberdiden turadi. Sonnan basqa aris shabaqsha, jaqlaw ham tik biriktiriwshi taxtayshalardan ibarat. Trepberdi ham juqa taxtayshalar sandiqdin barliq tarepinde turi muyeshli boilp keledi, sonday-aq sandiqdin ultani ham joqari tarepi kiygiziletugin taxtaysha menen bekkem etip jabiladi. Sandiqtin aldingi betinde nagis ushin bir suyemnen ush suyemge shekem uya boladi. Nagislardin qatarlari biyikligine qaraydi. Sandiqtin biyikligi menen uzinligi nagistin ulken-kishiligine ham qatar sanina baylanisli boladi. Onin uzinligi 130 sm den aspaydi, aldi tarepi nagislanadi. Uy bekesinin buyirtpasina qarap har turli usil menen ashilip jabilatugin etip islenedi. Olardin nagislari oyma usilda islenip, nagislari kobnese geometriyaliq, yamasa muyiz tarizli boladi. Sandiq mayda uy daskelerin saqlaw, ustine korpe-tosek ushin ornaladi. Sandiqtin ishine qadirli zatlardi salip, zulpina quip ildirip qoygan. Ol qara uydin torinde turip uyge san berip turgan.
Sabayaq adette sandiqtan kishi ham pas boladi. Onda aziq-awqat ham idis saqlanadi. Sabayaqtin karkasi sandiqtikindey tort qaptal tiregishten bir yamasa eki qatar nagis oyilgan taxtalar boladi. Geybir sandiqlardin taxtalari toligi menen goreklengen tayaqshalar menen ashakoylenedi.Onin ustine bogjama qarshin dastiq korpe tosek jiynaladi.Sonliqtan,sandiqtin betin ulken etip korsetiw dekoratiplik korkemlik maqsetinde kerek bolgan.Onin ushin ustalar sandiqtin tomengi jagin kenirek etip shigarip,aldingi eki tuyaqshanin araligina,sandiqtin tomengi betine bir taqta qoyip,ortasina iyrekletip nagislar,tuyaqqa bekitip eki shetin tomen tusiredi.
Uy buyimlarinin bir astaqta bolip,xojaliqqa kerekli buyimlarinin biri esaplanadi.Astaqtani kobinese biyday uninan islenetin awqattayarlaw ushin paydalangan.Onin uzinligi ham eni birdiy bolip 80-100 sm,koleminde sogiladi.Ol sirpanin ustinde 7-8sm joqari turiw ushin qalinligi 4-5 sm taxta qagiladi.Biyday uninan tagam tayarlawda astaxta menen oqlawda paydalaniladi.Oqlawdin uzinligi 70-80 sm. Al diametiri 4-5 sm,duziw agashtan usta tarepinen islenedi.Ertede astaxta ham oqlaw 2-3 ukerde bir astaxta bolip,bir-birinen sorap paydalangan.