|
Sózlerdi ótkermelew. Sózlerdiń bir qatarģa sıymay qalģan bóleklerin taza jolģa bólip alıp jazıw ótkerme dep ataladı. Sózlerdi ótkermelew buwınģa baylanıslı bolıp, buwın boyınsha ótkermelenedi. Mısali: mek-tep, Gúl-ja-mal, jol-ba-rıs hám t.b.
Bir buwınlı sózlerdi ótkermelewge bolmaydı. Bir háripti burınģı jolda qaldırıp ketiwge bolmaydı. Usıģan baylanıslı a-ta, á-ke, ú-yi hám t.b. sózler eki buwınlı bolģanı menen olardı ótkermelewge bolmaydı.
Bas háriplerin alıw jolı arqalı qısqartılģan qospa sózlerdi ótkermelewge bolmaydı. Al olarģa jalģanatuģın qosımtalardı ótkermelewge boladı: QMU-dıń, NMPİ-den.
Adam atlarınınń qısqartılıp alınģan háriplerin familiyalarınan bólip alıp burınģı jolda qaldırıp ketiwge bolmaydı. Mısali: I-Yusupov emes, I.Yusupov, Q-Áwezov emes, Q. Áwezov hám t.b. Sonday-aq cifrdan keyin keletuģın qısqarģan ólshem atamaların taza jolģa kóshiriwge bolmaydı. Mısalı: 100-kilometr emes, 100 kilometr, 50-sm emes, 50 sm hám t.b.
PÁT
Kóp buwınlı sózlerdiń bir buwını, ásirese ondaģı dawıslı sesi basqalarına salıstırģanda kóterińki aytıladı. Sózdegi buwınnıń bunday ayrıqsha dawıs tolqını menen aytılıwına pát deymiz. Pát túsken buwın pátli buwın, basqaları pátsiz buwın delinedi. Bir sózde tek bir buwınģa pát túsedi.
Qaraqalpaq tilinde pát kóbinese sońģı buwınģa túsedi. Sózge qosımtalar jalģanģanda pát sońģı buwınģa ótedi.
Ayrım sózler hám qosımtalar pátsiz aytıladı. Olar mınalar:
1. day-dey, tay-tey qosımtalarına, ma-me, na-ne, ba-be bolımsız qosımtasına pát túspeydi.
2. da-de, ta-te, ģoy, ģana, ushın kómekshi sózlerine. Mıs: Sen kórmey-aq qoy. Ol da bardı.
Orıs tilinen kirgen sózlerde pát hár qıylı buwınlarda ushırasa beredi. Gázeta, póezd, máshina t.b. Bularģa qosımta qosılģanda pát sońģı buwınģa ótedi: gazetamız, poezdtıń t.b.
Tapsırma: Berilgen tekstti oqıń.
Milliy qádiriyatlar – millet maqtanıshı.
Qaraqalpaq xalqı tariyxıy rawajlanıw jolında ózine tán turmıs jaģdayların hám mádeniyatın dúziwge eristi. Olar ájayıp materiallıq hám ruwxıy mádeniyat dúzip, bul mádeniyat áwladtan-áwladqa ótip biziń kúnlerimizge shekem jetip keldi. Qaraqalpaq xalqınıń milliyligine tán bolģan bul-milliy kiyimleri .
Qaraqalpaq xalqı ózleriniń kiyimleri arqalı basqa xalıqlardan ajıralıp turadı. Qaraqalpaqlardıń kiyimleri basqa xalıqlardıń kiyimleri menen bir qansha uqsaslıqlarģa ie bolıw menen birge, basqa xalıqlarda ushıraspaytuģın kiyimleri de bar. Bul kiyimler qaraqalpaqlardıń ruwxıy dúnyasına, milliy psixologiyasına baylanıslı rawajlanıp otırģan.
Qaraqalpaqlardıń er adamlarınıń kiyimleri ishinde ton úlken orın ielegen. Tonlardıń bir neshe túrleri bolģan. Bulardan qoy terisinen tigilgen tonlar, tay terisinen tigilgen – tayshaxı, eshki terisinen tigilgen – qılqanı aytsa boladı. Tayshaxı menen qılqanı tiykarınan padashılar kiygen. Ton tek jıllı júriw ushın ģana emes, sán ushın da kiyilgen. Xalıq arasında saqlanģan ańız boyınsha belgili qaraqalpaq biyi Aydostıń «qısta ton kiymegen, jazda qatıq ishpegen qaraqalpaqtan keńes sorawģa bolmaydı», – dep aytqan sózi usı waqıtqa shekem saqlanģan.
Sonıń menen birge er adamlar shapan hám shekpenler, kóylek, beshpentler kiygen. Bellerin qayıslar hám belbewler menen buwatuģın bolģan. Belbewlerdiń qamarı belbew, gúdarı belbew sıyaqlı túrleri bolıp, olardıń bir neshe pıshaqlar ushın, shay qalta ushın qınları bolģan.
Erler basına taqıya, malaqay, shógirmeler kiygen. Solardıń arasınan jas qozılardıń sulıw terilerinen islengen shógirmeler úlken áhmietke ie bolģan. Shógirmeler qurash dep te atalģan.
Erler ayaģına etikler, másiler, gewishler kiygen. Ayaq kiyimleri hárqıylı mallardıń terilerinen tigilgen. Etiklerdiń bir neshe túrleri bolģan. Olardan uwıq, sharıq, baykemi etik.
Qaraqalpaq qız-kelinshekleriniń kiyim-kenshekleri sulıw etip naģıslar menen bezelip, hártúrli reńlerge ie bolģan. Ásirese olar qızıl hám kók reńdegi gezlemelerden tigilgen kiyimlerdi kóp kiygen.
Hayal-qızlar kóylektińsırtınan shapan, beshpent, jeńse kiygen. Al jası úlken hayallar hám kempirler aq reńdegi gezlemeden tigilgen kiyimler kiygen.
Jas qızlar basına taqıya kiygen, oramal tartqan. Erjetken qızlar basların sulıwlap orap, sırtınan oraypek jamılģan.
Hayal-qızlar ayaqlarına mallardıń terisinen tigilgen gewish, mási, biyik óksheli etikler kiygen.
Qaraqalpaq hayal-qızları bulardan basqa kiymeshek, jegde, sáwkele kiygen.
Sáwkele toy-merekelerde kiyiletuģın kiyim bolıp, uzatılģan qızģa jeńgesi tárepinen kiygizilgen. Sáwkele gúmis, altın teńgeler, monshaqlar, marjanlar menen bezetiletuģın bolģan.
Hayal-qızlardıń kiyim-kensheklerine sáykes zergerler tárepinen soģılģan júzik, ayshıqlı sırģa, bilezik, árebek, háykel, shar túyme, óńir monshaqlar sıyaqlı taģınshaqları bolģan.
Tapsırma. Tómende berilgen sorawlarģa jazba túrde juwap beriń.
1. Qanday sesleri buwın jasaydı? Buwınnıń túrlerin aytıń, mısal keltiriń.
3. Qanday sózler buwınģa bólinbeydi?
4. Kóp buwınlı sózlerdegi pát túsetuģın orınlardı aytıń. Mısal keltiriń.
Qadaģalaw ushın sorawlar
Buwın degenimiz ne?
Buwınnıń qanday túrleri bar?
Sózlerdi qalay ótkermeleymiz?
Qaysı sózlerge qosımta qosılģanda ótkermelewge boladı?
Ádebiyatlar
1. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II том. Фонетика и морфология. часть первая (части речи и словообразавание). М., 1952.
2. Da’wletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tili. Fonetika. No’kis. 1999, 2012.
3. Da’wletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’nan praktikum. No’kis, 1999, 2008.
4. Qaraqalpaq tili imla qaģıydalarınıń jıynaģı. Nókis, «Bilim», 2016.
Do'stlaringiz bilan baham: |
