Ámeliy sabaq materialları

Imla (Orfografiya) qaģıydası
Orfografiya — sózlerdegi dawıslı seslerdiń, túbir hám qosımtalardıń, kómekshi hám qospa sózlerdiń bir qıylı durıs jazılıwı haqqındaģı, ótkerme hám bas háriplerdiń durıs qollanılıwı haqqındaģı qaģıydalardıń jıynaģı. Jazıwda belgili bir orfografiyalıq normaģa tiykarlanģanda ģana hámme bir qıylı sawatlı jazıwģa erisiw múmkin. Eger hámme aytılıwı boyınsha jazģanda sózlerge, gáplerge túsınıw qıyın bolar edi.
Mıs: sarı ala at degen saralat, ala kel degen alagel, rúnler degen rúller (kúl emes kún) bolıp jazılsa túsiniw qıyın boladı. Sonlıqtan da ayırım sózlerdiń aytılıwı boyınsha emes, orfografiyalıq qáde boyınsha jazılıwı úlken áhmiyetke iye boladı eken.

Imla qaģıydaların dúzgende fonetikalıq, morfologiyalıq (etimologiyalıq), tariyxıy (tradiciyalıq) principlerine tiykarlanadı. Fonetikalıq princip házirgi qaraqalpaq tiliniń imlasında úlken áhmiyetke iye. Óytkeni oģada kóp sózler qalay aytılsa, solay jazıladı. Sózlerdegi seslerdiń ózlerine tiyisli bolģan grafikalıq tańbaları menen ańlatılıwı fonetikalıq princip tiykarında boladı. Mısalı: bala, ata, taraq, sana hám t.b. sózlerdegi háripler olardıń aytılıwı menen sáykes keledi.

Barlıq sózlerdegi aytılıwı menen jazılıwı sáykes kele bermeydi. Mısalı: jońqa, túńgi, jambadı, isembedi, bashshı, jassın t.b. túrinde aytılģanı menen jońqa, túńgi, janbadı, isenbedi, bashshı, jazsın, bolıp bul sózlerdiń túbirleri tolıq saqlanıp jazıladı. Klup, aktip, pedagog, İvanop, Asqarop túrinde aytılıwına qaramastan, olar klub, aktiv, pedagog, İvanov bolıp jazıladı; dialektlik ózgesheliklerine baylanıslı senner, seller, kúnner, kúller t.b. bolıp aytılıwına qaramastan olar senler, kúnler bolıp jazıladı; qaraģoy, alagel, saralat, baralmaydı túrinde aytılatuģın sóz dizbekleri jazıwda qara qoy, ala kel, sarı at, bara almaydı bolıp, hár bir sózdiń óziniń ádettegi pútinligi saqlanıp jazıladı. Bunday bolıp aytılıwına qarap emes, al sózdiń túbiriniń hám qosımtanıń ádettegi pútinligi saqlay otırıp jazılıwı morfologiyalıq princip tiykarında boladı. Morfologiyalıq principti ádebiyatlarda etimologiyalıq princip dep te ataydı.
Qaraqalpaq tilinde teńdey, qatara jumsalatuģın samal-shamal, salı-shalı, saģal-shaģal, aylan-aynal, jıynal-jıylan, qıynal-qıylan túrindegi sózler ushırasadı. Jazıwda olardıń dáslepkilerin (samal, salı, saģal, aylan, jıynal, qıynal) qollanıw dástúrge aylanıp ketken. Sózlerdiń bunday bolıp jazılıwı tariyxıy (tradiciyalıq) principke tiykarlanadı. Joqarıdaģı mısallardıń ayırımlarınan morfologiyalıq principti de ańlaw múmkin. Mısalı: jıynalıs sóziniń túbiri jıy, onnan jıyın, jıyna, jıynal, jıynalıs morfemaları jasaladı; qıynalıw sózi tuwralı da usınday dew múmkin. Solay etip jıyın sózinen jıyna, qıyın sózinen qıyna jasaladı; a - feyil jasawshı suffiks boladı. Demek qaraqalpaq tilinde jıyla, qıyla dep aytılmaydı eken, jazıwda da olay (jıyınalıs, qıyınalıw) bolmawı kerek.
Omonim sózler: almá (atlıq) — alma (feyil), salmá (atlıq) — sálma (feyil), atlás — (material) — atlas (geografiyalıq atlas) t.b. sózlerge jazıwda pát belgisi qoyılıp jazılıwı differenciaciya principi delinedi.