Ámeliy sabaq materialları

3-tema. Buwın. Sózlerdi ótkermelew. Pát


Joba:
Buwınnıń túrleri.
Ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın.
Sózlerdi ótkermelew.


Tayanısh sózler — buwın, ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın, ótkerme.


Buwınģa bir tekst jazıp, bólip keliw.
Ótkermege bir tekst jazıp, bóliw.

Sóylew waqtında sóylew aģımı tábiyiy túrde buwınlarģa bólinip aytıladı. Buwındı dawıslı sesler jasaydı. Bir sózde neshe dawıslı ses bolsa, sonsha buwın boladı. Máselen, balalar sózinde úsh buwın bar, sebebi úsh dawıslı ses bar.

Buwınnıń qurılısındaģı dawıslı menen dawıssız seslerdiń ornalasıw tártibine qaray Qaraqalpaq tilindegi buwınlar ashıq buwın, tuyıq buwın hám qamaw buwın bolıp bólinedi.
Tek bir dawıslıdan ibarat bolģan yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslı seske tamamlanatuģın buwın ashıq buwın dep ataladı. Mısali: a-ta, a-pa, ke-le, je-ti, da-la-da sózlerindegi buwınlardıń bári ashıq buwınlar. Solay etip ashıq buwın tek bir fonemadan (dawıslıdan) turıwı da, eki fonemadan (dawıssız benen dawıslınıń dizbeginen) turıwı da múmkin. Qaraqalpaq tilinde tek ashıq buwınnıń ózinen quralģan sózler júdá az gezlesedi. Mısali: ta, a, je, de usaģan az sandaģı sózler ashıq buwınnan turadı. Dawıssız - dawıslıdan ibarat bolģan eki fonemalı buwınlar kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında ushırasa beredi: xa-lıq, bas-la-ģan, bas-shı hám t.b.
Dawıslıdan baslanıp, bir yamasa qatara kelgen eki dawıssız seske tamamlanatuģın buwın tuyıq buwın dep ataladı. Mısali: ay, as, aq, at, ant, úrk sıyaqlı, ay-tıs, aq-la, art-qı, ant-qa sózleriniń birinshi buwını tuyıq buwınnan ibarat. Solay etip tuyıq buwın eki fonemalı hám úsh fonemalı bolıp keledi. Úsh fonemalı tuyıq buwın sheklengen halda siyrek ushırasadı. Al sóz ortasında hám aqırında tuyıq buwın jumsalmaydı. Bunıń sebebi Qaraqalpaq tilinde sózlerdiń ortasında hám aqırındaģı buwınnıń basında dawıslı ses jumsalmaydı. Qanaat, zúráát, saat sıyaqlı sózlerdi esapqa almaģanda (olar da qanahat, zúráhát, saģat túrinde aytıladı) túpkilikli sózlerdiń ortasında hám aqırında eki dawıslı ses qatara kelmegenlikten onday poziciyalarda tuyıq buwın gezlespeydi.
Dawıssızdan baslanıp bir yamasa qatara eki dawıssız seske tamamlanatuģın, solay etip, dawıslı ses dawıssızlardıń qorshawında keletuģın buwın qamaw buwın dep ataladı. Qamaw buwın kóbinese úsh fonemadan, sheklengen jaģdayda tórt fonemadan turadı. Ol jumsalıwı jaģınan sheklenbeydi. Yaģnıy sózdiń basında da, ortasında da, aqırında da jumsala beredi. Mısalı, jas, ba-lıq, ba-la-lar, bas-shı-lıq hám t.b.