Ámeliy sabaq materialları

Til haqqında ulıwma maģluwmat boyınsha tómendegi sorawlarģa juwap beriń:
1. Tildiń jámiyettegi qarım-qatnaslıq xızmetin aytıń.
2. Til ne ushın jámiyetlik qubılıs dep ataladı?
3. Til menen oylawdıń baylanıslılıģın aytıń.
4. Tildiń kommunikativlik hám ekspressivlik xızmetleri qanday?
5. Mámleketlik til qashan qabıl etildi hám qaysı tiller bizde mámleketlik dep tabıldı?
6. Jazıwdıń payda bolıwın aytıń?
7. Alfavit degenimiz ne?
Qadaģalaw ushın sorawlar
Til ne ushın jámiyetlik qubılıs dep ataladı?
Til haqqında nızam qashan qabıl etildi?
Álipbe degenimiz ne?
Qaraqalpaq jazıwı qanday tariyxıy basqıshlardı bastan keshirgen?
Latınlastırılģan qaraqalpaq álipbesinde qanlay ózgerisler bar?
Ádebiyatlar
1. Баскаков Н.А. Краткая грамматика каракалпакского языка. Турткул, 1931.
2. Мaлов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. Нукус. «Каракалпакстан», 1966.
3. Поливанов Е.Д. Некоторые фонетические особенности в каракалпакском языке. // Труды Хорезмский экпедиции. Тошкент, 1933.
4. Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, 1999.
5. Da’wletov A. Til bilimi tiykarları. No’kis, 2013.
2-tema. Fonetika. Dawıslı hám dawıssız sesler. Olardıń klassifikaciyası


Joba:
Ses – til birligi sıpatında.
Fonema tu’sinigi.
Dawıslı seslerdiń túrleri.


Tayanısh sózler – ses, fonema, fonetika, dawıslı sesler, dawıssız sesler.
Fonetika. Ulıwma túsinik, sóylew ag’zaları, sóylew sesleri, dawıslı, dawıssız sesler klassifikaciyası.
Sóylew aģzaları
Sóz jasawda xızmet atqaratuģın fonemalar belgili bir sóylew aģzalarınıń qatnasında jasaladı. Sóylew aģzalarına: ókpe, tamaq, dawıs perdesi, awız keńisligi, murın keńisligi, til, kishkene til, tańlay, tis, erin, iyek t.b. jatadı.
Sesler ókpeniń hawanı ishten áste shıģarıwınan payda boladı. Tamaqtıń ishki tárepinde dawıs perdesi (shımıldıģi) jaylasqan bolıp, soģan ókpeden kelgen hawa urıladı da ses dóreledi.
Seslerdiń jasalıwında awız boslıģında jaylasqan aģzalardan, ásirese til eń háreketsheń, aktivi (jıldamı). Til shártli túrde til ushı, til arqası, ústi hám til túbi bolıp bólinedi. Til arqasınıń ózi til aldı, til ortası, til artı bolıp bólinedi. Aktiv sóylew aģzaları: dawıs shımıldıģı, til, erin, kishkene til menen jumsaq tańlay, passiv (uyań)larına: tis, qattı tańlay.

Jazıwda jumsalatuģın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı alfavit dep ataladı.

Bul jaylasıwı shártli túrde qabıl etilgen. Biraq izbe-izliktiń turaqlı túrde mudamı saqlanıwı praktikalıq jaqtan úlken áhmiyetke iye. Ásirese sózlikler dúzgende, yamasa qandayda bir dizimler jazģanda háriplerdiń alfavit tártibi qatań saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw ańsat boladı.
Alfavittegi háripler qoljazba hám baspa túrine, bas hárip hám kishi hárip túrine iye boladı.
Hárip degenimiz sestiń jazıwdaģı shártli tańbası, belgisi. Ses penen háriptiń parqı boladı. Sesti aytamız, esitemiz. Sonday-aq ses waqıt hám keńislik jaģınan sheklengen boladı. Al háripti kóremiz, oqıymız, jazamız. Sonday-aq háripler arqalı pikirdi uzaq aralıqqa jetkeriwge hám uzaq waqıtqa saqlawģa da boladı.
Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı boladı. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolģan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonaciyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaģa baylanıslı máseleler bolıp tabıladı.
Fonetika (grek: — ses) — sóylew seslerin, olardıń túrlerin, jasalıw jolların, bir-birine tásirin, qurılısın, seslik nızamlardı (únleslik, seslerdiń almasıw, qısqarıw, túsip qalıw t.b.) buwın qurılısın, pát normasın, intonaciyanı izertleytug’ın ilim. Durıs aytılıw, jazıw normaları da fonetikag’a baylanıslı máseleler.
Adam balasınıń qatnas quralı bolģan tildiń eń kishkene bólegi — sóz seslerden quraladı. Tildegi seslerde tábiyattag’ı basqa sesler sıyaqlı eki nárseniń bir-birine urılıwınan payda boladı. Biraq sóylew sesleri menen tábiyattag’ı basqa seslerdiń xızmetinde úlken ózgeshelikler bar. Tábiyat sesleri kóbinese fizikalıq qubılıs bolıp, olardıń sociyallıq mánisi, mánilik mazmunı bolmaydı. Al til seslerinde sociyallıq máni bar, adamlardıń qatnasıwına, pikir alısıwlarına kerekli tildiń eń kishkene birligi — sózlerdi payda etedi, olardıń jasalıwında, mánilik ózgeriwinde tiykarg’I xızmet atqaradı.
Tilimizdegi sóz quraytug’ın sesler fonema dep ataladı. Biraq fonema menen ses degen túsinik kópshiliginde mánilik jaqtan sáykes kelse de, al geyde olar bir-birine sáykes kele bermeydi.
Fonema máni ayırıwshılıq qásiyetke iye. Máselen, “stol” sózin “stul” sózunen hesh kontektsiz-aq ayırıp tanıytug’ın sebebimiz, 1-sózdegi “o” hám 2-degi “u” dawıslı fonemaları bar. Bul sózler hár túrli dawıslılarg’a iye bolg’anı ushın emes, al hár túrli túsiniklerdi bergeni ushın hár túrli sózler bolıp turıptı. Solay etip sózler fonemalıq qurılısı boyınsha hám mánisi boyınsha bir-birinen ayırıladı eken. Yag’nıy tas, tes, tús, tos, tós, t.b. sózler hár túrli túsiniklerdi bildirgeni ushın óz aldına sózler bolıp tur. Al bulardıń ayırmashılıqları ol sózlerde hár túrli dawıslılardıń bolıwına baylanıslı.
Tas, jas degen sózler úsh sesten – fonemadan (t, a, s, j, a, s) quralģan. Bunda máni ayırıwshılıq qásiyet birinshi sózde t sesinen, ekinshi sózde j sesinen belgili boladı. Demek, bul sózlerdi bir-birinen t, j sesleri arqalı ayıramız.
Joqarıdag’ı mısallarda dawıslı fonemalar sózlerdi, olardıń mánilerin ayırıp tursa, ag’am, ag’ań sózleriniń negizi bir (ag’a) bolıp, m hám ń dawıssızları sózdi túrlendirip, hár túrli forma jasap tur.
Solay etip fonema sózlerdi, olardıń mánilerin hám formaların ayırıwshılıq xızmetin atqaradı.
Fonema túsinigi ses túsinigine qarama-qarsı qoyılıwdan kelip shıqqan. Ekewi mudamı sáykes kele bermeydi. Yag’nıy fonema mudamı bir sesten turmaydı geyde aytılıwı jaqın bolg’an eki hám onnan da kóp sesten quraladı. Máselen, d sesi hár bir sózde, buwında kelgende hár túrli, máselen jińishke, juwan, erinlik t.b. bolıp aytılıwı múmkin . Mısalg’a d jińishke dawıslı sesler menen qońsılas bolıp kelse, qaraqalpaq tilindegi basqa dawıssız sesler sıyaqlı d sesi (foneması) de jińishke bolıp (dizim, den, dán t.b.), juwan dawıslılar menen kelse, juwan bolıp (dala, ıdıs t.b.), juwan hám erinlik dawıslılar menen kelse, juwan hám erinlik bolıp (d^oos, d^ourıs t.b.) jińishke hám erinlik dawıslılar menen kelse jińishke hám erinlik bolıp (d^o’úr, d^o’únya, d^o’óń t.b.) aytıla beredi. Bular d fonemasınıń ottenokları dep ataladı.
Yaģnıy sesler hár sózde hár qıylı bolıp aytıladı. Degen menen olar máni ayıra almaydı. Sonlıqtan barlıģı bir fonema dep esaplanadı. Solay etip fonema dep artikulyaciyalıq (aytılıwdaģı sóylew aģzalarınıń qıymılı) hám akustikalıq (sestiń, kúshi, ırģaģı, tembri t.b. izertleytuģın ilim) jaqtan ózinshelikke iye bolģan, taģı da mayda bólekke bóliwge bolmaytuģın, sózlerdi ajıratıw maqsetinde jumsalatuģın seslik birlikke aytıladı.
1) g’ — 1 jıńishke, o (d^o) — erinlik degen belgi.
Ses fonema bolıwı ushın sózdiń mánisin hám formasın ózgerte alatuģın bolıwı kerek.