Ámeliy sabaq materialları

4-тema. Imla qaģıdaları. Túbir hám qosımtanıń jazılıwı
ORFOEPIYA. ORFOGRAFIYA.
Seslerdiń hár qıylı qubılısları


Joba:
Imla principleri
Túbirdiń jazılıwı
Qosımtanıń jazılıwı
Túbir hám qosımtanıń jazılıwı


Tayanısh sózler – fonetikalıq princip, morfologiyalıq princip, tariyxıy princip.
Ádebiy tilde durıs sóylew normalarınıń jıynaģın izertleytuģın fonetikanıń bir tarawı orfoepiya dep ataladı. Orfoepiya jeke ssler hám ses dizbekleri menen qosa sóz hám sóz dizbekleriniń furıs aytılıwı da izertleniledi.
Hár bir ses óziniń artikulyaciyalıq ayrıqshalıģına iye boladı. Sonıń menen birge bir sestiń jeke turģandaģısı menen basqa sesler dizbeginde, sóz ishinde jumsalģandaģısı arasında artikulyaciyalıq jaqtan ayırmashılıq boladı yaģnıy ózgeshe aytıladı.
Pútkil adamzattıń sóylew aģzalarınıń qurılısı anatimiyalıq-fiziologiyalıq jaqtan birgelki.
Biraq bir tilde bir sóylew aģza passiv xızmet atqarıwı múmkin. Demek, fiziologiyalıq jaqtan sóylew aģzaları hámmede birdey, al olardan paydalanıw konkret tildiń nızamlılıģına, dástúrine baylanıslı. Sonnanda ruslardıń q, ģ, ń seslerin aytıwı qıyın, ak qaraqalpaqlardıń v, ch, c seslerin aytıwı qıyın. Al endi aytıp úyrense úyrenip ketedi.
Biziń awızsha sóylewimiz benen jazıwımız ortasında sáykeslik bola bermewi múmkin. Biraq kópshilik sózlerdiń aytılıwı menen jazılıwı sáykes keledi. Mıs: mektep, úlken, bala, tas, quwanısh t.b. Lekin bárqulla bulay bola bermeydi. Mıs: azanģı, túngi, janbadı, basshı, sezse t.b. sózler azańģı, túńgi, jambadı, sómbedi, bashshı, sezse t.b. aytıladı hám bul orfoepiyalıq jaqtan durıs dep sanaladı.
Bul sózler jazılıwda jazıw qádeleri boyınsha tolıq saqlanıp jazıladı. Awızsha sóylewde azańģı, túńgi bolıp olardaģı til aldı n sesiniń kishkene tillik ń sesine aynalıp aytılıwına qińsılas kelgen kishkene tillik yamasa til artı g sesiniń artikulyaciyası sebepli bolıp otır (artikulyaciyası degenimiz) bir sesti aytqandaģı sóylew aģzalarınıń kórinisi, qatnası. Sonday-aq jambadı, sómbedi degendegi n sesiniń erinlik m sesine aynalıp aytılıwına qońsılas __emen erinlik b sesiniń artikulyaciyası sebepshi boladı.
Kúlkú, túlkú, qulun, julun, bólúm, bólók, burun bolıp aytılıwı dawıslılardıń erin únlesligine jatadı.
Rus tilinen kirgen sózlerge a sesi qońsılas buwınnıń yaki qońısılas sesiniń jińishke dawıssız bolıwına qaray jińishke á sesi sıyaqlı aytıladı. Mıs: Álleya (alleya), gázeta (gazeta), páket, ártel (artel), cabinet t.b. Mis: kolxoz — kálxoz, concert — kánsert, kángress — congress t.b. o — á.
o — a, o — ı, sovxoz, kolxoz, redactor t.b.
v — b, f — p, c — s, ch — sh bagon, partuk (partok), cex, sh (ch) ek t.b. Ivanop, aktip, Abatop t.b bolıp aytılıwı durıs, orfoepiyalıq normaģa sáykes dep sanaladı.