Ámeliy sabaq materialları

Til sóylew barısında ;úzege shıg’adı. Sóylew ilimiy termin sıpatında aytıw yamasa xabarlaw degen tar mánide g’ana emes, al konkret jag’dayda til arqalı óz-ara qatnastıń jeke iske asıwı, yag’nıy hár bir jámáát ag’zasınıń tilden paydalanıw procesi degendi ańlatadı. Máselen, biz hámmemiz de qaraqalpaq tilin bilemiz, usı tilde bir-birimiz benen awızsha yamasa jazba formalarda pikir alısamız. Hámmemiz de qaraqalpaq tiliniń cózlik quramı, grammatikalıq qubılısınan, tradiciyalıq xalıq sanasında qabıl etilgen, qáliplesken mug’darınan paydalanamız. Biraq hár kim hár qıylı sheberligimizge baylanıslı sóyleymiz. Mısalg’a;
Bálent tawlar biyikpen dep buwsanba,
Erigen bir shanaq zerdey bolarsań.
Tereń dárya aybatıńa quwanba,
Waqtıń jetse qara jerdey bolarsań. (Maqt.)
Yamasa Báhárdiń jag’ımlı jıllı samalı jerdiń tońın mumday eritip jiberdi, degen mısallarda mazmun kórkem formada berilgen, ekspressivlik máni kúshli.
Usı mazmun basqa birewler tárepinen pútkilley ózgeshe bayanlanıwı da múmkin. Gáplerdiń qurılısı da, intonaciyalıq ózgeshelikler de túrlishe qurılg’an bolıwı múmkin. Tag’ı da aytıp ótemiz, bul jag’day jeke adamnıń uqıplılıg’ına, qanday sezimdi ańlatıw kerekligine, konkret jag’daydag’ı qatnasına baylanıslı. Demek til ulıwmalıq, al sóylew jeke xarakterge iye.
Tildiń jámiyetlik qubılıs bolıwı hám onıń ulıwma xalıqlıq sıpatı til hám oylaw, til hám sóylew, tildiń kelip shıg’ıwı hám millet tilleriniń payda bolıwı hám t.b. usı sıyaqlı ulıwmalıq máseleler ayrıqsha ilim bolg’an ulıwma til biliminde sóz etiledi. Al jeke tildiń ózinshelik ózgeshelikleri, onıń seslik sisteması menen sózlik jáne grammatikalıq qurılısı jeke til biliminde izertlenedi. Solay etip, til haqqındag’I ilimdi ilimiy terminologiya boyınsha “lingvistika” dep ataytug’ın bolsaq, ol ulıwma til bilimi jáne jekke til bilimi degen tarawlardan quraladı. Óz gezeginde jeke til biliminiń ózi de fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis usag’an tarawlardan turadı. Bul tarawlardıń hámmesi jıynalıp bir janlı sóylew tili haqqında ján-jaqlı mag’lıwmat beredi.
Dúnya júzinde 3000 g’a (6 mıńg’a shamalas depte aytıladı bazı ilimpazlar tárepinen) shamalas til bar dep boljanadı. Al tilshi ilimpazlardıń 1970-jılg’I Ispaniyada ótkerilgen májilisinde jer júzi xalıqlarınıń 2976 tilde sóyleytug’ını anıqlang’an.
Dúnya júzi tillerinen rus, anglichan, francuz, qıtay, arab hám ispan tilleri rásmiy xalıq aralıq tiller dep tabıladı. Bul tiller arqalı xalıq aralıq shólkemler: Birlesken millenler shólkeminiń (BMSH), Paraxatshılıqtı qorg’aw komitetiniń hám t.b. materialları járiyalandı.
Jámiyettiń rawajlanıwı basqıshında ruw, qáwim, xalıq hám millet tilleri payda boldı. Bir neshe ruwlardıń birigip, bir qáwimge aynalıwı nátiyjesinde ruw tilleri qáwim tiline aynalg’an. Al, qáwimlerden xalıq payda bolg’an. Xalıqlardan milletler payda bolg’an.