Ámeliy sabaq materialları

Dawıslı hám dawıssiz sesler
Qaraqalpaq tilinde sesler dawıslı hám dawıslas sesler bolıp ekige bólinedi. Ózgesheligi: 1-den, dawıslı sesler sóylew aģzalarınıń tolıq qatnasıwınan jasaladı, al dawıssız sesleri aytqanda sóylew aģzaları tolıq qatansapaydı, 2-den dawıslı seslerdi aytqanda ishten shıqqan (fonaciyalıq) hawa tosqınlıqqa gezlespey, erkin hám pátli shıģadı, al dawıslas seslerdi aytqanda ishten shıqqan hawaģa sóylew aģzalarınıń eń az degende birewi tosqınlıq isleydi de pátsiz shıģadı, 3-den dawıslı sesler buwın jasawģa tiykar boladı, dawıslaslar buwın quray almaydı. Dawıslaslar ún menen shawqımnan turadı, dawıslılar dawıstan turadı.
Dawıslı sesler. Buwın quray alatuģın, ókpeden shıqqan hawa aģımı sóylew aģzaları tárepinen tosqınlıqqa ushıramaytuģın, hawa aģımınıń páti ólpeń, kúshsiz esitiliwi arqalı jasalatuģın sesler dawıslı sesler dep ataladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde 9 (toģız) dawıslı ses bar. Olar: a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e.
Qaraqalpaq tilindegi dawıslı sesler úsh túrli belgisi boyınsha ayırılıp turadı tildiń jazıq jaģdayı boyınsha – til aldı [e], til ortası [i], [á],[ú],[ó] hám til artı [a], [ı], [o], [u], tildiń tik jaģdayı boyınsha-ashıq [a], [á], [ó], [o] hám qısıq [ı], [i], [u], [ú], biraq i, u dawıslı qısıq sesler rus hám internociyanallıq sózlerde sozımlı aytıladı. Mısalı: kino, radio, tur (1-tur) fartuk t.b. erinniń qatnası boyınsha – erinlik [o], [ó], [u], [ú] hám eziwlik fonema [a], [á], [ı], [i], [e] bolıwı menen ayrılıp turadı. Erinlik dawıslı seslerdi aytqanda eki erin alģa sozılıp, bir-birine jaqınlasıw payda boladı. Yaģnıy tikkeley erinniń qatnasıwı arqalı jasaladı. Eziwlik dawıslı seslerdi aytqanda erinler bir-birine jaqınlaspaydı, al eziw bir jón keńeyip ashıladı. Sonday-aq tildiń jazıq jaģdayı boyınsha bóliniwshi dawıslı fonemalar juwan [a], [ı], [o], [u] hám jińishke [i], [á], [ú], [ó], [e] bolıp bólinedi. juwan dawısli seslerdi aytqanda til joqarı kóterilmeydi, bir qálipte tóselip jatadı Jıńishke dawıslı seslerdi aytqanda til ortası azı kem kóteriledi. Sózdiń sońģı buwınında juwan dawıslı ses bolsa, juwan dawıslı qosımta, jińishke bolsa jińishke dawıslı qosımta qosıladı: awıl-ģa, kóshe-ge. Olar usı belgileri boyınsha óz-ara qarama-qarsı qoyıladı.
Aa háribi. Bul hárip juwan, ashıq, eziwlik dawıslını ańlatadı hám sózlerdiń barlıq orınlarında – basında, ortasında, aqırında jazıladı: ata, apa, bala, tal, alma, vagon, taraq, ayna, t.b.
Áá háribi. Bul hárip jińishke, ashıq, eziwlik dawıslını ańlatadı hám sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıladı: ásir, ádis, báhár, báne, báseki, kásip, kútá, júdá, zúráát, t.b.
Íı háribi. Bul hárip juwan, qısıq, eziwlik dawıslını ańlatadı hám sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıla beredi: ılaq, ırısqı, ıqlas, ıdıs, ırģaq, qıs, qızıq, tınısh, t.b. sıyaqlı túpkilikli sózlerde qısqa dawıslını, sır, cırk, cıgan sıyaqlı ózlestirilgen sózlerde sozılıńqı dawıslını ańlatadı.
Ii háribi. Bul hárip jińishke, qısıq, eziwlik dawıslını ańlatadı hám sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıla beredi: ini, isenim, ilgek, tis, sezim, terim, bilim, ilim, úlgi, kúlki, túlki, kisi, t.b. sıyaqlı túpkilikli sózlerde qısqa dawıslını, kino, Kipr, kiosk, Kiev, konstituciya sıyaqlı ózlestirilgen sózlerde sozılıńqı dawıslını ańlatadı.
Uu háribi. Bul hárip juwan, qısıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám tiykarınan bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń dáslepki buwınında jazıladı: bul, qul, un, ush, bulaq, qulaq, qutı, qulın, t.b. sıyaqlı túpkilikli sózlerde qısqa dawıslını ańlatadı. Sonday-aq siyrek jaģdayda maqul, maqluq, huquq, ģulģula sıyaqlı túpkilikli sózlerdiń keyingi buwınında da jazıladı. Ayırım ózlestirilgen sózlerdegi sozılıńqı dawıslını da ańlatadı: universitet, institut, galstuk, fartuk.
Úú háribi. Bul hárip jińishke, qısıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám tiykarınan bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında jazıladı: ún, kún, tún, tús kúlki, túlki, úlgi, útir, úsir, gúrtik, gúmis, t.b. Sonday-aq siyrek jaģdayda búlbúl, dúldúl, gúmgúm, biygúna, nagúman, Aygúl, Aytgúl, Arzigúl, Ústúrt, t.b. sıyaqlı sózlerdiń keyingi buwınlarında da jazıladı.
Oo háribi. Bul hárip juwan, ashıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám ol jumsalıwı jaģınan sheklengen. Sózlerdiń basında, ortasında, aqırında esitilgen orınlarda jazıladı. Onda da tek bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında ģana jazıladı: qol, bol, jol, ol, or, soz, boz, qos, qolģap, qonaq, oraq, ortaq, sona, sora, sorpa, omar, otar, tolqın, toraq, tomar, toqlı, qozı, t.b. Sózlerdiń eń basında rus tilinen ózlestirilgen sózlerdiń pátli buwınında kelgeninde o sesin ańlatıw ushın jumsaladı: opera, oda, oblast, okrug, optika, orden, order, organ, ocherk, t.b. Al pátsiz buwında kelgeninde a sesin ańlatadı: odekolon, obyekt, oficer, okean, okkupant, okop, okulist, olimpiada, omonim, onkologiya, onomastika, opponent, oppoziciya, orator, orbita, organika, osetin, ovsharka, ozon. Sonday-aq kóp buwınlı palto, radio, foto sıyaqlı bireń-sarań sózlerdiń aqırında, azot, azon, patefon sózlerdiń ortasında jazıladı.
Óó háribi. Bul hárip jińishke, ashıq, erinlik dawıslını ańlatadı hám ol jumsalıwı jaģınan sheklengen. Sózlerdiń aqırında jumsalmaydı. Tek sózlerdiń basında, ortasında ģana jazıladı. Onda da tiykarınan bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında keledi: sóz, kón, tós, kóp, tók, ór, ón, kómir, kópir, tósek, bórek, ósimlik, ótirik, ótemis, ótebiyke, Tólegen, Tórebay, t.b. Al oģada siyrek jaģdayda átkónshek, átóshkir, átshók sıyaqlı sózlerde ģana ekinshi buwında ushırasadı.
Ee háribi. Bul hárip jińishke, qısıq, eziwlik dawıslını ańlatadı. Sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında esitilgen orınlarda jazıladı: terek, telpek, bes, kesh, er, eki, etik, erik, egew, iyne, kepek, shelek, shelpek, shiye, ne, je, gúze, shege, kerege, bereket, kesek, t.b. Rus tilinen kirgen elektr, ekran, efir, ekskursiya, ekskovator, eksperiment, ekvator, eksport, emal, epitet, estrada, estetika, eston, etika, etil, eshelon, Egor, Elizaveta, Epishev sıyaqlı sózlerdiń basında jazıladı.
Ańlatıw: Kirilshedegi ayırıw belgisi qoyılıp jazılatuģın ayırım sózler esitiliwinshe obyekt, subyekt, syezd, razyezd (obiekt, subiekt, siezd, raziezd emes) túrinde jazıladı.

Tapsırma. Tómendegi sorawlarģa juwap beriń.

1. Fonetika qanday ilim, onda ne úyreniledi?

2. Seslerdiń máni bildiriwge qatnası qanday? Mısal keltiriń.
3. Ses hám hárip, olardıń ayırmashılģın aytıń.
4. Seslerdiń bóliniwi: dawıslı hám dawıssız seslerdi aytıń.
5. Dawıslı hám dawıssız seslerdiń bóliniwi tuwralı túsinik beriń.

Dawıssız sesler hám olardıń klassifikaciyası

Dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasınan jasaladı. Usı ózgesheligi boyınsha dawıssız sesler shawqımlılar hám sonorlar bolıp bólinedi.

Qaraqalpaq tilinde b, d, g, ģ, j, z, v, p, t, k, q, sh, s, f, x, h, m, n, ń, r, y, w, l, (sh, ch) sesleri dawıssız seslerdi ańlatadı. Olardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa aģımı sóylew aģzalarınıń qanday da bir jerinde tosqınlıqqa ushıraydı. Olar buwın quray almaydı. Qaraqalpaq tilinde dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasıwına qaray, jasalıw ornına qaray hám jasalıw usılına qaray toparlarģa bólinedi.
I. Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray bóliniwı
1. Shawqımlı dawıssızlar: a) únli dawıssızlar - b, d, g, ģ, j, z, v
b) únsiz dawıssızlar - p, t, k, q, sh, s, f, x, h, c, ch
2. Sonor dawıssızlar: a) awızlıq sonorlar - r, y, w, l
b) murınlıq sonorlar - m, n, ń
II. Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń jasalıw ornı boyınsha bóliniwi.
1. Erinlik dawıssızlar: a) qos erinlik dawıssızlar - b, p, m, w
b) erinlik-tislik dawıssızlar - v, f
2. Til aldı dawıssızları: a) til ushı dawıssızları - s, z
á) til arqası dawıssızları - t, d, n, l
b) til túbi dawıssızları - sh, j, r
3. Til ortası dawıssızı - y
4. Til artı dawıssızları - k, g
5. Kishkene tillik dawıssızları - q, x, ń, ģ
6. Kómekey dawıssız - h
III. Qaraqalpaq tilindegi dawıssızlardıń jasalıw usılı boyınsha bóliniwi
a) jabısıńqı dawıssızlar - p, b, m, t, d, n, k, g, q, ń, c, ch
á) juwısıńqı dawıssızlar - w, f, v, s, z, l, sh, j, y, x, ģ, h
b) dirildewik dawıssız - r
Basqa tillerden kirgen sózlerde jumsalatuģın c hám sh sesleri jabısıńqı dawıssızlar qatarına kiredi. Olar til biliminde affrikat (latınsha affrikare, bizińshe {qırıp ótiw} degendi ańlatadı) dawıssızlar dep ataydı.
Bb háribi. Bul hárip qos erinlik, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám ol sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al sózlerdiń aqırında siyregirek jazıladı: baba, balta, bas, bazar, taba, tabıs, sabın, abadan, jaba, beton, benzin, shtab, klub, t.b.
Pp háribi. Bul hárip qos erinlik, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám ol sózlerdiń barlıq orınlarında (basta, ortada, aqırında) jazıladı: parta, pal, pana, apa, sıpa, qapı, shapan, qap, tap, sap, papaq, palapan, paraxod, pochta, polat, kitap, por, t.b.
Dd háribi. Bul hárip til aldı, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám ol sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al aqırında siyregirek jazıladı: dala, dos, dúnya, dárya, dıqqat, duz, dúz, dizim, pada, adam, joldas, yad, shad, áwlad, Farhad, Xalqabad.
Tt háribi. Bul hárip til aldı, jabısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: taw, tas, tana, taza, taxta, tárezi, atız, qutı, tut, sút, kút, qant, ant, bánt, Tórtkúl, Taxtakópir, t.b.
Zz háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (dóńgelek sańlaqlı), únli dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: zaman, zań, zor, ziyan, ziyat, ziban, zerger, azada, azamat, atız, az, qaz, jaz, zúráát, zavod, zoologiya, lebiz, segiz, t.b.
Ss háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (dóńgelek sańlaqlı), únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: san, sada, sabırlı, suw, súwret, sabaq, samal, salģam, asaw, Asan, sasıq, dos, qos, bolıs, qarıs, qalıs, Taqıyatas, t.b.
Jj háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (jalpaq sańlaqlı), únli dawıssız sesti bildiredi. Ol sózlerdiń basında, ortasında hám júdá siyrek jaģdayda aqırında jazıladı: jaz, jaylaw, jamģır, jaģa, jeń, hújjet, jurnal, tiraj, Minaj, t.b.
Shsh háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı (jalpaq sańlaqlı), únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: shash, shana, shákirt, shekpen, shertek, shashaq, shigit, ashıq, qoshqar, qosshı, ash, qash, tınısh, qurash, qulash, t. b.
Gg háribi. Bul hárip til artı, jabısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq kóbinshe jińishke dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al aqırında júdá siyrek jazıladı: gáp, gúl, geshir, gósh, gilem, gúrish, tógin, bóget, segiz, tegis, búgin, t.b. Sonday-aq orıs tili arqalı ózlestirilgen xirurg, pedagog, filolog, gaz, gazeta, gazon, garaj sıyaqlı sózlerde g háribi juwan dawıslı háripler menen de qatara jazıladı.
Ǵģ háribi. Bul hárip kishkene tillik, juwısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq kóbinshe juwan dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń basında, ortasında jiyirek, al aqırında júdá siyrek jazıladı: ģaz, ģarģa, ģalaba, daģ, t.b. Sonday-aq, ģálle, ģárejet, ģáziyne, ģázzel, ģálet, ģárezsizlik, ģárip, t.b. sıyaqlı sózlerde jińishke dawıslı hárip penen de bir buwında jazıladı.
Kk háribi. Bul hárip til artı, jabısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq tiykarınan jińishke dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: kásip, kitap, kún, kúlki, kók, kórkem, kiyik, keme, kene, keli-kelsap, kiyim-kenshek, kórik, ilik, t.b. Sonday-aq jekke-siyrek karta, kompas, kareta sıyaqlı sózlerde juwan dawıslı hárip penen de bir buwında jazıladı.
Qq háribi. Bul hárip kishkene tillik, jabısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi. Ol únleslik nızamına muwapıq kóbinshe juwan dawıslılar menen bir buwında kelip, sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: qala, qara, qayıq, qaymaq, qamshı, qaysar, qaqpaq, soqpaq, saqpan, shoqqı, shaqqı, aqlıq, t.b. Sonday-aq q háribi qádir, qábir, qáhat, qáwli, t.b. sıyaqlı jińishke dawıslı hárip penen de bir buwında jazıladı.
Xx háribi. Bul hárip kishkene tillik, juwısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi. Ol q háribine qaraģanda biraz sheklengen. Qáliplesken jazıw dástúri boyınsha xabar, xalıq, xan, xanalas, xat, xızmet, taxt, taxta, xoja, Xojeli, xojalıq, xosh, xoshamet, xoshirey, saxna, malxana, xurma, t.b. sıyaqlı sózlerde jazıladı. Sonday-aq orıs tilinen awısqan xlor, ximiya, xalat, t.b. sıyaqlı sheklengen sózlerde ģana jazıladı. Kópshilik sózlerde, ásirese, eki dawıslınıń aralıģında esitilgeni menen x jazılmaydı, al q jazıladı: aqıl, saqal, aqıra, aqıret, aqırın, baqa, toqım, taqan, taqım, taqır, taqıya, taqıyıq, t.b.
Ff háribi. Bul hárip erinlik-tislik, juwısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi hám súf, túf, fabrika, shkaf, bufet, professor, kofe, kafe, geografiya, t.b. sıyaqlı az sandaģı sózlerde jazıladı. Olardıń da basım kópshiligin sırttan kirgen sózler quraydı.
Vv háribi. Bul hárip erinlik-tislik, juwısıńqı, únli dawıssız sesti bildiredi hám vagon, vanna, varvar, vatman, vat, volt, vazelin, velosiped, vena, vengr, veranda, vino, vokzal, vulkan, t.b. sıyaqlı az sandaģı ózlestirilgen sózlerde jazıladı.
Ww háribi. Bul hárip qos erinlik, juwısıńqı, sonor dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: watan, waqıt, wáde, wákil, waz, wáj, oz, or,
Yy háribi. Bul hárip til ortası, juwısıńqı, sonor dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: ya, yar, yabı, yamasa, yapırmay, yarım t.b.
Ll háribi. Bul hárip til aldı, juwısıńqı, sonor, dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: Lala, lap, láblebi, pálle, ģálle, pille, pil, bil, til,
Mm háribi. Bul hárip qos erinlik, jabısıńqı, sonor (murınlıq) dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: mal, mol, mala, muz, murın, makaron, Murat, Miyras, t.b.
Nn háribi. Bul hárip til aldı, jabısıńqı, sonor (murınlıq) dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq orınlarında jazıladı: nan, nama, ana, náwshe, t.b. Ayırım janģız, janģısh sıyaqlı sózlerde ń aytılģanı menen jazıwda esapqa alınbaydı.
Ńń háribi. Bul hárip kishkene tillik, jabısıńqı, sonor (murınlıq) dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń ortasında, aqırında jazıladı: ań, tań, seń, soń, toń, kóń .
Rr háribi. Bul hárip til aldı, dirildewik, sonor dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń ortasında, aqırında esitiliwinshe jazıladı: arba, ara, tarı, arpa, ıras, ırash, Sózlerdiń basında qısqa ı, i, u, ú dawıslıları esitilse de, ol jazılmaydı: ret, reń, rásmiy, roman, razı, raxmet, Raman, Raziya, Reyim, Rayxan, Ramet, Rustem, t.b.
Hh háribi. Bul hárip kómekey, juwısıńqı, únsiz dawıssız sesti bildiredi hám sózlerdiń barlıq esitilgen orınlarında jazıladı: hárre, hálekke, hádiyse, házil, hákis, Hámiyda, Hámre, t.b.
Cc háribi. Bul hárip qabatlasqan ts sesleriniń aytılıwına usas bolģan únsiz, birikpeli dawıssız sesti bildiredi hám orıs tilinen kirgen sózlerde jazıladı: centner, cement, cex, cirkul, koncert, konstituciya, procent, cilindr, cep, Coy, t.b.
Chch háribi. Bul hárip qabatlasqan ts sesleriniń aytılıwına usas bolģan únsiz, birikpeli dawıssız sesti bildiredi hám orıs tilinen kirgen sózlerde jazıladı: chex, Chexov, chay, pochta, ocherk, chemodan, chempion, chekist, cherkes, chekanka, Chili, t.b.


Tapsırma. Berilgen sózlerdi kóshirip jazıń. Juplastırıp berilgen sózlerdegi máni jasawshı seslerdi tawıp, astın sızıń hám olardıń máni jasawshı (yamasa ańlatıwshı) ses dep atalıwın túsindiriń.

Lala-sala, qala-bala, kók-sók, san-sán, duz-dúz, úz-iz, sızıq-qızıq, tor-tór, kóp-kók, bol-ból, or-ór, jaqsı-jaqtı, ur-úr, gilem-gileń, uwıs-uwız.