Ámeliy sabaq materialları

Qospa sózler hám kómekshi sózlerdiń jazılıwı


Joba:
Sózlerdiń qosılıp jazılıwı
Sózlerdiń bólek jazılıwı
Defis arqalı jazılıwı


Tayanısh sózler – birikken sóz, birikpegen sóz, jup sóz, kómekshi sóz.

Sózlerdiń qosılıp jazılıwı. Eki sózden quralģan qospa sózlerdiń birewi óz aldına bólek turģanda hesh qanday máni ańlatpasa yamasa fonetikalıq ózgeriske ushırasa, olar qosılıp jazıladı: belbew, qarabaraq, búgin, bıltır, bilezik, t.b.

Eki yamasa onnan da kóp sózlerden dúzilgen adam atları qosılıp jazıladı: Ulbosın, Mámbetkerim, Qudaybergen, Aqsúngúl, Bekbosın, t.b.
Eki yamasa onnan da kóp sózlerden dúzilgen awıl, qala, jer, dárya, kól, ózek, arna atları, aspan deneleriniń atamaları bas háripten baslanıp qosılıp jazıladı: Qaraoy, Xalqabad, Qońırat, Qaraózek, Ellikqala, Barsakelmes, Jetiqaraqshı, Temirqazıq, t.b.
Eki yamasa onnan da kóp sózlerden dúzilip bir túsinikti bildiretuģın haywanlardıń, jánliklerdiń, balıqlardıń, ósimliklerdiń túrlerin bildiretuģın ģalabalıq qospa atamalar qosılıp jazıladı: jolbarıs, tasbaqa, qurbaqa, t.b.
Sózlerdiń tákirarlanıwı arqalı jasalģan qospa sózler qosılıp jazıladı: saqsaq, shekshek, gúmgúm, t.b.
Basqa tillerden ózlestirilgen yamasa awdarma jasaw jolı menen ózlesken qospa sózler qosılıp jazıladı: videokamera, fotosúwret, ximtexnologiya, jerjúzlik, aralboyı, t.b.
Hár, hesh, gey, álle, bir sıyaqlı sózler ózinen soń kelgen almasıqlar, ráwishler menen qosılıp jazıladı: hárkim, hárbir, állenebir, állekim, birtalay, báribir, t.b.
Qısqarģan sózlerdiń barlıq túrleri hám olarģa jalģanatuģın qosımtalar qosılıp jazıladı: NMPİ, QMU, AQShqa, Pedinstituttıń, t.b. Al kóp komponentli ayırım qısqarģan sózler máni úylesimine qaray bólek jazıladı: ÓR İA QB (Ózbekstan Respublikası İlimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan Bólimi), t.b.
Sózlerdiń bólek jazılıwı. Eki yamasa onnan da kóp sózlerden quralıp, bir túsinikti yamasa bir zattıń atın bildiretuģın qospa sózlerdiń sıńarları óz mánilerin joģaltpaģan bolsa, onday qospa sózler bólek jazıladı: Aral teńizi, orta Aziya, temir jol, Jer orta teńizi, Qaraqalpaqstan Respublikası, İlimler Akademiyası, Oliy Majlis, t.b.
Eki atlıq yamasa eki kelbetliktiń, kelbetlik penen atlıqtıń qatar keliwinen dúzilip, bir máni ańlatatuģın qospa kelbetlikler bólek jazıladı: qara saqallı, uzın boylı t.b.
Qospa sanlıqlar, sanlıq penen kelbetliktiń dizbeklesiwinen quralģan qospa kelbetlikler, sanlıq penen atlıqtan quralģan qospa sózler, kelbetlik wazıypasındaģı qatarlıq sanlıqlardıń sıńarları hám bólshek sanlıqlar bólek jazıladı: jigirma bir, otız eki, bir mıń tórt júz, eki qızlı, altı aylıq, bes saatlıq, t.b.
Hár, hesh, bir, hámme, qaysı sıyaqlı sózler atlıq penen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı: hár kim, hár adam, hár kisi, hár kúni, hesh nárse, hámme waqıt, t.b.
Tildegi qaysı jaqqa-qayaqqa, qaysı jerde-qayerde, bul jaqqa-buyaqqa, sol jerde-sóyerde, ol jerde-oyerde sıyaqlı ráwish sózlerdiń eki túri de qollanıla beredi, biraq olardıń dáslepkileri bólek, al sońģıları qosılıp jazıladı.
Qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı: tamam boldı, jek kórdi, barıp keldi, t.b.
Qaraqalpaq sóylew tilinde apkel, akel, ápket, apar sıyaqlı qospa feyiller qısqartılıp aytılsa da, jazıwda olar alıp kel, alıp ket, alıp bar bólip jazıladı.
Barlıq tirkewishler hám dánekerler ózinen burın kelgen sózlerden bólek jazıladı: xalıq ushın, Azattan keyin, túske shekem, Aygúl tuwralı, keldi de ketti, gá qonadı, t.b.
Sóz dizbegi sıńarlarınıń aralıģındaģı qatar kelgen eki dawıslı sestiń birewi sóylewde aytılmasa da, jazıwda dawıslılar saqlanıp, hárbir sóz bólek jazıladı: torı ala (torala emes), qara at (qarat emes), sarı ala (sarala emes), t.b.
Qospa sózlerde, sóz dizbeklerinde qońsılas kelgen eki sestiń aytılıwda bir-birine tiygizgen tásiri eskerilmey, jazıwda hárbir sózdiń jeke turģandaģı qálpi saqlanıp, bólek jazıladı: qara qoy (qaraģoy emes), ala ket (alaget emes), t.b.
Sóz aqırında kelgen -ba -be (-ma -me, -pa -pe) soraw janapayları hám ģoy, ģana, emish sıyaqlı janapaylar ózinen burın kelgen sózlerden bólek jazıladı: barasań ba, keleseń be, jaza ma, ala ģoy, bara ģoy, men ģana, barģan emish, t.b.
Al soraw janapayları túbir menen qosımta arasında kelgende qosılıp jazıladı: baramısıń, kelemiseń, oqıymısań, jazamısań, t.b.