Reje: Kirisiw Tiykarg’i bo’lim Urbanizaciya tusinigi Orta Aziya aymag’inda urbanizaciya tu’sinigi Urbanizaciya turleri ha’m payda bolatug’in mashqalalar Juwmaq Paydalanilg’an a’debiyatlar Kirisiw

Reje:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarg’i bo’lim
   

1. 
   Urbanizaciya tusinigi
   
2. 
   Orta Aziya aymag’inda urbanizaciya tu’sinigi
   
3. 
   Urbanizaciya turleri ha’m payda bolatug’in mashqalalar
   

3. 
   Juwmaq
   
4. 
   Paydalanilg’an a’debiyatlar
   

Kirisiw:

Orta Aziya qalasazlig’inin’ qáliplesiwi hám kóp ásirlik rawajlanıw tariyxı arxeologik qazilmalar hám ilimiy izertlewler dawamında úyrenilgen. Orta Aziya qalasazlig’inin’ rawajlanıw tariyxı ásirler dawamında basqıshpa basqısh joqarı dárejede jetilistirilip úńgirler hám qos tiykarında shólkemlesken dáslepki mákan-jaylardan baslap házirgi zamanagóy qalasazlig’i úlgilerine shekem bolǵan dáwirdi óz ishine alǵan.

Ullı Jipek jolı Oraylıq Aziya xalıqları, ásirese biziń elimiz tariyxında úlken áhmiyetke iye bolǵan. Orta Aziyada basım kópshilikti quraǵan elimiz xalıqları tariyxı otırıqshı elatlar civilizaciya oshaqlarınan bolıp, Shıǵıs xalıqları, hátteki qádimgi duńyada, orta ásirlerdegi Evropa, arab elleri arasındaǵı mádeniyat, siyasat dialoglarında áhmiyetli orınǵa iye bolǵan. Bul urbanizaciya, mádeniyat oshaqları bolǵan qalalar tariyxın uyreniwde anıq bilinedi. Oraylıq Aziyadaǵı qádimgi qalalar qatarında jurtımız civilizaciya oshaqları bolǵan qalalar tariyxı Jipek jolı tásirinde Shıǵıstıń kóplegen elleri menen baygilesetuǵın dárejege jetti. Shınındada Ózbekstan aymaǵı adamzattıń qáliplesken ertedegi oshaqlarınıń biri bolıp civilizaciya hám qala mádeniyatınıń ayrıqsha oraylarınan esaplanadı. Qala turmısınıń ayqın kóterilgen dáwirleriniń biri orta ásirler, bul tradiciyalıq urbanizaciyanıń rawajlanıwı menen baylanıslı. Urbanizaciya tariyxıy process bolıp jámiyettiń rawajlanıwında qalanıń roliniń kúsheyiwi, sociallıq-professionallıq, xalıqtıń demografiyalıq jaǵdayı, turmıs saltın, mádeniyatın, óndiris kúshleriniń jaylasıwın, ornalasıwı hám t.b. qamtıydı. Orta ásir qalaları áhmiyetli sawda hám ónermentshilik óndirisi orayları boldı. Olar hár túrli tábiyǵıy ekonomikalıq areallar, bir-birine tutasqan sawda jolları boyında, ónimdarlı eginshilik oazislerine kirer yaki shıǵar awızda, taw aldı biyikliklerde jaylasıp, bul olardıń geostrategiyalıq, ekonomikalıq artıqmashlıǵın, jaǵdayın támiyinledi. Urbanizaciya processi-tariyx ilimindegi úlken fundamental mashqala bolıp onı izertlew ushın kóplegen máselelerdi uyreniw kerek. Olardıń qatarında úlkeniń tábiyǵıy, geografiyalıq belgili aymaqtaǵı elatlar, adamlardıń jaylasıwı, olardıń dinamikalıq rawajlanıwı, qala organizminiń ósiwi, onıń tariyxıy basqıshlarda kúzetiliwi, ómiri ulıwma kóplegen mádeniy-tariyxıy jaǵdaylar, ónidiris kúshleri, ekonomika, sawda qatnasları t.b. úyrenedi.

1. 
   Urbanizaciya tusinigi
   

Urbanizatsiya (Frantsiya : urbanizatsiya, ingliz: urbanizatsiya, Lotin: Staxis penen- qalaǵa tiyisli, urbs qalag’a tiyisli ) - ósip socialliq ómirde qalalardin’ ornı ; óndirislik kúshlerdiń jaylasıwı, xalıqtıń social, demografik quramı, turmıs tárizi hám mádeniyatındaǵı ózgerisler. Urʙanizacija – tariyxıy rawajlaniw tiykarinda saqlang’an jamiyet basqishlari hám aymaqliq miynet natiyjesinde committed bolg’an ko’p qırlı geografiyalıq, sotsial-ekonomikaliq hám demografik process bolıp tabıladı. Urbanizaciyanin’ tarqaq shen’berdegi demografik statistikalıq tusinigi dunyada bólek baylanısqanda, úlken qalalarda (a’sirese, úlken qalalardıń ) hám Local xalıq saninin’ artip bariwin ańlatadı.

Dáslepki qalalar er. ald. 3-1 ming jilliqlarda Egipette, Mesopotamia, Siriya, Indiya, Kicik Asia, Xitay, Hindistan, Evropa hám Afrikanıń Orta teńiz jaǵasında juzege kelgen. Yunan rim dunyasinda bolsa Rim hám Karfagen. laringeal jaǵday joqarı edi. Orta ásirlerde hám Oyanıw dáwirinde kapitalizm ha’m elementler qáliplese basladı. Byudjet procesi qalalarda xalıq sanınıń asip bariwina, koncentratsiyalaniwina alip keldi. Ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketlerde iri qalalar payda bola basladı.

Urʙanizaciya processinin’ rawajlaniwi qalalardiń o'siwi ha’m Local xalq saninin’ saqlaniwi Local xalqtiń tabiyiy osiwi Local xalqınıń átirapında administrativlik jaqtan qalaga qusilip jawın, awıl xojalıǵı mákan-jaylarınıń xalqı Local mártebe involyutsiyasi. Qala átiraplarında qala turmıs táriziniń qáliplesiwi, sonıń menen birge, urbanizatsiya procesiniń kusheytiwi de qalalardıń ósiwinde zárúrli áhmiyetke iye. Iri qalalar átirapında kishi qalashalar payda bolıp, ulkenirekleri menen qosılıp, qalalar aglomeratsiyalar payda etedi. Rawajlanǵan mámleketlerde aglomeratsiya procesi jedel dawam etpekte hám bólek aglomeratsiyalarnin’ qosılıwı nátiyjesinde megapolislar juzege kelip atır.

Urbanizatsiyanin’ tiykarǵı kórsetkishi - qalalar sanınıń ósiwi hám qala xalqınıń ulıwma xalıq sanındaǵı úlesiniń artiwi. 20 -asirdıń aqırı hám 21-asirdin’ baslarında awıllarda qala ómiriniń keń tarqalıwı, yaǵnıy urbanizatsiya procesi. Bul bolsa qala xalqı úlesiniń asıwına alıp keledi. 1950 jıl Dúnya xalqınıń 28, 9% qalalarda jasaǵan. 1960 jıl bul kórsetkish 1970 jılda 33, 9% ti quradı. 37, 4%, 1980 jil. 41, 1%, 1990 jil. 45, 8% hám 2000 jil. 51, 2%. Rawajlanǵan mámleketlerde qala xalqınıń úlesi talay joqarı (2000 jılda AQSH, Ullı Britaniya, Yaponiya, Shvetsiyada 75%, Germaniyada 94%, Rossiyada 73%). Aziya hám Afrika daǵı rawajlanıp atırǵan mámleketlerde urbanizatsiya dúnya ortasha dárejesinen talay tómen. 2000 sonıń menen birge, qala xalqınıń sanı Afganistan hám Efiopiyada 11-14%, Myer hám Turkiyada bolsa 45% ti quradı.

Urbanizatsiya quwanıshı. Usı waqıtta xalıqtıń iri qalalarda kontsentratsiyası asıp barıp atır. Bul processte qalalarda millioner (1 million hám odan artıq xalıqqa iye) bólek orın tutadı. 1900 Eger dúnyadaǵı millioner qalalar sanı on dana bolsa, 21-asirde bul kórsetkish 200 den asdı. Dúnyada 10 million adam bar.

Orta Aziya aymaqlarında orta ásirlerde civilizaciyalıq qubılıslar rawajlandı. Qalalar feodallıq jámiyettiń siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq orayları boldı. Qalalar ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwinde áhmiyetli orın tutadı. Qala hám mámleket túsinigi bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Ózbekstandaǵı qala mádeniyatı hám mámleketshilik tariyxı tereń tamırlarǵa iye. Orta Aziya qalaları Ullı Jipek jolı menen tutasıp, óz jetiskenlikleri arqalı Shıǵıstıń kóplegen elleri menen baygiles dárejege jetti. Haqıyqattanda da ertedegi ózbek mámleketshiligine tiykar salınǵanlıǵına 2700-3000 jıl bolǵanlıǵın tariyxıy derekler dálilleydi. Orta Aziyadaǵı qádimgi Suǵda, Baktriya, Xorezmde qáliplesken qalalar jası da sol dáwirler menen tutasadı. Tashkent 2200, Xiywa, Buxara, Termez 2500, al Shaxrisabz 2700, Samarqand 2750 jıldan artıq tariyxqa iye.

2. 
   Orta Aziya aymag’inda urbanizaciya
   

processi

Ózbekstanda urbanizatsiya procesi ayriqsha tariyxıy rawajlanıw basqıshlarına iye. Onıń rawajlanıwı mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı hám demografik qásiyetlerine baylanıslı. Ózbekstandaǵı eń bálent. qalalar menen birge 20 -a. Jigirmalanshı ásirdiń ekinshi yarımında payda bolǵan qalalar da bar. 1913-80 jıllar Qalalar sanı Ózbekstan hám qala xalqınıń úlesi asdı. O'zbekistanda 120 Learnin’ Local bolip, olarda 8249. 3 strukturası kisi jasaydi (2003). Olardan 38 i 20 mıń xalıqqa iye kishilew qalalar, 65 si 20 dan 100 000 g’a shekem bolǵan orta qalalar, 16 si 100 den 500 000 g’a shekem bolǵan iri qalalar, Tashkent bolsa millioner qalalar bolıp tabıladı. 19 -a. 20 -ásir aqırınan baslap Ózbekstanda urbanizatsiya procesi rawajlana basladı. Keyingi jıllarda Ózbekstanda urbanizatsiya kólemine tiykarınan qala xalqınıń tábiy artıwınıń azayıwı tásir kórsetdi. 1991 jıl Ózbekstanda hár 1000 xalıqqa tábiy ósiw 19, 9 kisini quradı. Tap sol dáwirde bul kórsetkish 10, 8 kisini qurag’an.

Áyyemgi Turannıń ekinshi iri suw dáregi esaplanǵan Sirdaryanin’ orta háwizinde qáliplesken Choch - áyyemde Orta Aziyanıń arqa-shıǵıs aymaqlarındaǵı iri múlklerden biri bolǵan. Chirchiq hám Ahangaran oazisindegi ónimli jerlerdi óz ishine alǵan Tashkent oazisi onıń orayı edi. Bul oazis úsh tárepden, arqa-batıs, shıǵıs hám qubla tárepden Batıs Tyanshan, Chotqol hám Qurama tawları menen oralǵan. Chochnin’ tawları túrli qımbat bahalı metallarǵa bay bolıwı menen birge sharwashılıqtıń rawajlanıwı ushın da qolay edi.

Geografiyalıq tárepten Choch Oraylıq Aziya xalıqlarınıń sawda -ekonomikalıq hám materiallıq -etnik kesispesindegi qolay orında jaylasqan bolıp, bul aymaq zuraa’tli ellatlar hám kóshpeli qáwimler jasaytuǵınlıq sho’lleri qasındaǵı aktiv baylanıslar zonası edi. Ekinshi tárepden, Chotqol, Qurama hám Qoramozor tawlarınan qazib alınatuǵın metallardıń, áwele, qımbat bahalı taslardıń kópligi de oaziske tán ózgeshelik edi. Mısalı, altın, gúmis hám pıruza Chochnin’ Shıǵıs hám Evropa mámleketlerine shig’arilatug’in tiykarǵı shiyki onimsi esaplanǵan. Choch-Iloq oazisiniń áyyemgi tariyxına názer taslaytuǵın bolsaq, bul jerde dáslepki zu’raa’tler shama menen bunnan úsh mıń jıl burin payda boladı. Mil. avv. IX-VII ásirlerde házirgi Tuyemoyin suw bazası ornında dáslepki dıyxanlardıń mákan-jayları bar edi. Olardıń materiallıq mádeniyatı Burgulik (Burkanlik) jılǵa jaǵasınan dáslepki márte anıqlanıp, sol at astındaǵı mádeniyat retinde pánge kiritilgen.

Dáslepki jazba derekler Sirdarya-Yaksart háwizin dıyxanshılıq xalqı hám kóshpeshiler ortasındaǵı shegara retinde anıqlama beredi. Strabonnin’ sıpatlama beriwinshe, Yaksart sug'diylar hám kóshpeshilerdi ajıratıp turadı. Dionisiy Periget bolsa Sug'diyona artında Yaksart aǵımı boylap saklar jaylasqanlıǵı haqqında jazadı.

Er. ald. I mıńjıllıq Tashkent oazisindegi kóshpeshi xalıq haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bolsaq -da, Ahangaran hám Chirchiq oazislerinde Burgulik mádeniyatı mısalında otırıqshılasqan sharwashilar mákanları gúzetiledi. Bul mádeniyatqa tiyisli turarjaylar jertóle hám yarım jertólelerden ibarat bolsa, materiallıq mádeniyat buyımları qolda islengen ılaydan islengen ıdıs-tabaqlar, bronza miynet quralları, jawınger qurallar hám tag’inshaqlardan ibarat. Olardıń materiallıq mádeniyatı batısta Sirdaryonin’ shep qirg'ag'i, shıǵısta Jetisuw, Altay hám Sibirgeshe bolǵan aymaqlardaǵı mádeniyat penen uqsaslıq tabadı.

Burgulik mádeniyatınıń sońǵı basqıshında Tashkent oazisiniń qubla-batısındaǵı yarım jertóleler ornında bekkem qorǵan hám qorǵan diywallarına iye bolǵan qala boy kóteredi. Bul eski qalanıń diywalları hám minarları kvadrat formasındaǵı gerbishler hám paxsalardan qurıladı. Eski qalanıń dúzilisi, qorǵaw imaratları usılları jáne bul qatlamnan tabılǵan ılaydan islengen ıdıs buyımlar áyyemgi dıyxanshılıq mádeniyatınıń Batıs áyyemgi arxitekturalıq dástúrlerin yadǵa saladı. Bunnan juwmaq shıǵarǵan Yu. F. Buryakov, bul eski qalanı dereklerde eslatilgan hám mil. avv. IV-III ásirler qorǵanı Yaksart artı Antioxiyasi menen baylanıstıradı.

Joqarıda aytip o’tkenimizdey, áyyemgi dáwir avtorları Yaksart-Sirdaryoni sug'diylar hám saklar ortasındaǵı shegara retinde suwretlep, otırıqshı sug'diylardan parq etken halda, saklarnin’ kóshpeli turmıs formasında turmıs keshirlıgin aytıp o’tedi. Arxeologik maǵlıwmatlar nátiyjelerine kóre, kóshpeli saklar otırıqshılasıp, Burgulik mádeniyatına tiykar saladı. Biraq, mil. avv. III asrga kelip, bul mádeniyat awılları bosab qaladı. Sebebi áyne mine sol dáwirde YevroAziya sahralarındaǵı xalıqlardıń úlken kóshiwleri (migratsiya) bolıp ótedi jáne bul migratsiya processleri Orta Aziya aymaqlarına jańa qáwimlerdiń kirip keliwine sebep boladı.

Jazba derekler maǵlıwmatlarına kóre, Sirdaryo-Yaksarttin’ joqarı aǵımı boylap Tashkent oazisine áyyemgi dúnyanıń kúshli awqamlarınan biri bolǵan dahlar konfederatsiyasiga kiretuǵın qáwimler toparı kirip keledi. Bul konfederatsiyaga kiretuǵın ayırım qáwimler Sirdaryanin’ tómen aǵıslarında, Áyyemgi Xorezm civilizatsiyası tásirinde bolmaǵanı sebepli, mil. avv. IV-II ásirlerdeyaq olar qala mádeniyatınan xabarlı edi. Izertlewshilerdińdiń pikrine qaraǵanda, Tashkent oazisine kirip kelgen kóshpeliler tolqını Burgulik mádeniyatı awıllarına shek qóyadı. Usınıń menen birgelikte, bul aymaqlarda kóp sanlı xalıqtıń óz mádeniyatı, dıyxan -sharwashılıq kórinisindegi dástúrleri tiykarındaǵı otırıqshılashiw processleri bolıp ótedi. Bul oaziske dáslepki qalasazliqti Sirdarya-Yaksartnin’ tómen aǵıslarınan shıqqan, ózleri menen shiyki gerbish hám paxsa qurılısı dástúrlerinege iye xalıq alıp keldi. Salıstırǵanda áyyemgi qalalardan biri Sirdarya-Yaksartdan 80 km uzaqlıqta, onıń oń qirg'ag'inda qurılǵan Qanqa qalası bolıp tabıladı. Ayırım izertlewshilerdiń bul eski qalanı Tashkent wálayatınıń Aqqo'rg'an rayonında dep esaplaydi. Házirgi Tashkent qalası aymaqlarında da mil. avv. II asrga kelip, qala - mákan-jayına tiykar salinadi. Tashkent aymaǵındaǵı halqa diywallar menen qorshap alınǵan Shoshtepa áyne mil. avv. II asrga tiyisli bolıp tabıladı.

Kitay dereklerinen “Úlken Xan úrim-putaǵı tariyxı” maǵlıwmatlarına kóre, Tashkent oazisi Yuni yamasa Yuynixen atı astında tilge alınadı. Jasa (Yaksart) dáryası boyı daǵı bul múlk yarım kóshpeli Qang' birlespesiniń bes kisi múlki quramında bolǵan. Qang' quramında Yuni kóplegen bekkemlengen awılları hám qalaları bolǵan urbanizatsiyalashqan múlkten biri esaplanǵan.

Tashkent oazisiniń Qang' quramında bolıwı ishki ekonomikalıq baylanıslardıń rawajlanıwına turtki bolǵan bolsa, onıń karwan sawda jolları tutasǵan orında jaylasqanlıǵı urbanizatsiya processleriniń rawajlanıwı ushın úlken áhmiyetke iye boldı. Bul jol Kitay hám Arqa Turkistannan Orta Aziya oazisleri arqalı Jaqın Shıǵıs, Kavkaz, Qubla hám Arqa Evropaǵa alıp barǵan. Dáslepki basqıshlarda tiykarǵı trassalar Orta Aziyanıń qubla aymaqlarında qáliplesken bolsa -de, áyne waqıtta, sol dáslepki qáliplesken dáwirden baslap-aq, sawda jolınıń tarmaqlarınan biri Sirdaryo arqalı ótken. Bul jollar mádeniyatlar almasinuvi hám ekonomikalıq baylanıslarda úlken áhmiyetke iye bolıp, bul jaǵdaydı Tashkent oazisindegi urbanizatsiya processlerinde de baqlawımız múmkin.

Urbanizatsiyanin’ dáslepki basqıshlarında Yuni múlkiniń salıstırǵanda iri dáslepki qalaları Qanqa, Shohruhiya sıyaqlılar qurıladı. Yuni múlkiniń paytaxtı Yuynixen qalasın ayırım izertlewshilerdiń házirgi Tashkent ornında jaylastırsalar, ayırımları JasaYaksart oazisindegi Qanqa ornında dep bilediler. Pikirimizshe, ekinshi shama tuwrı bolıwı múmkin. Sebebi jazba derekler de bul dáwirge tiyisli sol aymaqlardaǵı birden-bir qala orayı haqqında maǵlıwmatlar beredi. Áyne mil. avv. I ásirden baslap, bul eski qala keńeyip baradı hám Qawınshı mádeniyatı dáwirine kelip, maydanı 150 gektarǵa jetedi. Qanqa Baqtriya hám Sug'dtin’ qalaları sıyaqlı mısalı, tómen hám orta Sirdaryo háwizindegi eń iri qalalardan biri edi.

Ayırım izertlewshilerdiń Qanhani Qang' hukmdarlarinin’ qısqı rezidenciyası bolǵan dep esaplaydi. Xan úrim-putaǵı Kitay salnamalari sıpatlama beriwinshe, “Qang' húkimdarı Qanqaga tez-tez keliwden kewili tolǵan”. Sosoniylar dáwiri dáreklerinde Tashkent oazisi Choch (Chochiston) atı menen tilge alınadı. Bul oazis kóp qırlı ekonomika hám urbanizatsiya processleriniń rawajlanıwı ushın qolay aymaq esaplanǵan. Usınıń menen birge zárúrli sawda -ekonomikalıq baylanıslar hám etnik kóshisler kóshe kesispesinde jaylasqan. Region tawları túrli paydalı qazilmalar hám metallarǵa, áwele, altın hám gúmis hám de paydalı minerallarǵa asa bay edi.

Arxeolog M. I. Filanovich jazba hám materiallıq maǵlıwmatlardı salıstırıp úyreniwi tiykarında mil. avv. I ásir aqırlarında Tashkent ornında qala ámeldegi bolǵanlıǵı haqqında juwmaq shıǵaradı. Onıń pikrine qaraǵanda, bul dáwirde qala Mingo'rik aymaqlarından shıǵıp, talay ken’eyedi. Paytaxt kóshiwiniń tiykarǵı sebeplerinen biri - Ullı jipek jolı tiykarǵı tarmaqlarınan biri baǵdarınıń arqa tárepke ózgeriwi esaplanadı. Kitay dáreklerinde házirgi Tashkent ornın daǵı qala Shi atı menen tilge alınadı. Dereklerden ekenin aytıw kerek, bul múlk kelip shıǵıwı jergilikli qáwimlerden bolǵan baylar tárepinen basqarilgan. Shi barinen burın Qang' quramına kirgen bolıp, III-VI ásirdiń baslarında bul mámleket kishi múlkke bolınıp ketgenen keyin, Shi-Choch onsha úlken bolmaǵan ǵárezsiz mámleketke aylanadı. Biraq, oradan kóp Orta Aziya aymaqlarında úlken mámleketke tiykar salǵan eftalitler tárepinen basıp alınadı.

Choch oazisiniń áyyemgi ajıralmaytuǵın bólegi hám múlki Ahangaran oypatlıqsındaǵı Iloq edi. Ǵárezsiz siyasiy awqam retinde Iloq dáslepki orta ásirler, yaǵnıy VII asrga tiyisli dereklerde esletiladi. 630 jılda Choch arqalı ótken Kitay missioner-buddaviysi SyuanTSzyannin’ sıpatlama beriwinshe, Iloqda “óz áskeriy gruppalarına iye bolǵan baylar wákilleri kóp, olar óz-ara urıslar júrgizedi hám tiykarınan Turk xoqoniga boysinadı”. Ayne mine sol dáwirden baslap, Iloqdagi “húkimran dıyxan”larnin’ potencialı ekonomikalıq turmısda, birinshi náwbette, altın hám gúmis kánlerine saparbar etiledi. Dáslepki orta ásirler Ahangaran oypatlıqsında taw-kán jumıslarınıń jedel rawajlanıwı qalasazliq mádeniyatına da tásir etdi.

Atap ótiw kerek, metallar qazip alıwdıń keń kólemde bolıwı Arab xalifaligi ushın da zárúrli edi. Sebebi arablar Movarounnahrdı basıp alg’annan, VIII asirdeyaq múlkten oraylıq húkimet paydasına arnawlı salıqlar engizilgen. Qızig'i sonda, bul múlk arasında Choch-Iloq jáne onıń gúmis kánleri bólek salıq tólewshi múlk retinde ajıratılǵan. Maǵlıwmatlarǵa kóre, Choch múlki 180 mıń dirham salıq tólegen bolsa, onıń kánleri úsh ese artıq, 607 mıń dirhamg’a shekem salıq tólegen. Tiykarǵı kánler Ahangaran dáryası háwizinde jaylasqan bolıp, olardaǵı qazilmalar Iloq taw-kán ónermentshiliginin’ tiykarın shólkemlesken.

IX-X ásirlerge tiyisli arab geograflarınıń dóretpelerinde Iloqtin’ Chochdan ǵárezsiz siyasiy wálayat bolǵanlıǵı salıstırǵanda anıqlaw gúzetiledi. Biraq, hár eki wálayat bul dereklerde birgelikte, birden-bir tariyxıy -materiallıq hám siyasiy awqam retinde eske alinadi. Bular arasında X ásirdiń birinshi yarımında jasap ótken iri arab geograflarınan biri Istaxriynin’ maǵlıwmatları ásirese, dıqqatqa ılayıq. Onıń atap ótiwishe, Movarounnahrda Choch hám Iloq wálayatları bar bolıp, hár eki wálayattıń aymaǵı 2-3 kúnlik jol hám “pútkil Movarounnahrda xalıq sanına kóre bul wálayatlarǵa teń keletuǵın wálayat joq”. Istaxriy shıǵarmasınıń arab tilindegi tekstinde beriliwishe, “bul wálayatlarda awıllar, ózlestirilgen jerler hám jome' meshitleri (arablarda machitlar qalalardıń tiykarǵı belgileri esaplanǵan - M. M.) júdá kóp hám olar tegislikte jaylaspaǵan, jaylawları hám sharwaları da júdá kóp. Chochda (arabshada - Shosh) hám Iloqda dárwazaları, diywalları kárwan sarayları hám qorǵanları bolǵan qalalar kóp, kanallar qalalar ishinen ag’ip ótedi”.

Istaxriy óz shıǵarmasında hár eki wálayattıń ulıwma shegaraların berip, barlıq qalalardı sanap ótedi hám Turkistonda Shoshdan úlken wálayat joq ekenligin aytıp otedi. Onıń jazıwısha, “Shosh hám Iloq qosılǵan bolıp, olar ortasında hesh qanday bóliniw joq. Qurılıslar, baǵlar, bostanlar Iloqdan tap Choch oazisineshe (parsı tekstinde) úzliksiz sozılıp baradı. Iloqda altın hám gúmis kánleri jaylasqan”. Aradan yarım ásir ótkennen, bul regiondı jaqsı bilgen taǵı bir arab geografı Abulqosim ibn Havqal Istaxriy maǵlıwmatların derlik tolıq tákirarlaydı.

Choch hám Iloq haqqında sóyler eken Ibn Havqal bul wálayatlarda bay qalalar kópligin aytıp o’tedi. Choch-Iloqnin’ qala mádeniyatı rawajlanıwı tiykarınan, taw-kán metallurgiyasi óndirisi menen baylanısadı. oazis degi qalalardıń salıstırǵanda tolıq dizimi hám olardıń klassifikaciyası, qala mádeniyatınıń gullep-jasnawı X ásir geografları tárepinen (10 nan 17 danag’a shekem qala orayları ) aytip o’tiledi.

Izertlewshilerdiń tárepinen ayırım qala orayları Tunket, Abrlig', Namudlig', Kuxisim sıyaqlılardı úyreniw boyınsha arnawlı izertlewler ótkerilgen. Ayırım qalalar izertlewshi regiondaǵı kán orayları haqqında alınǵan jańa maǵlıwmatlar nátiyjesinde Iloq qalasozlig’in jańa tiykarlarda úyreniw jáne onı Choch - Iloq urbanizatsiyasi rawajlanıwındaǵı ornın belgilew imkaniyatın berdi.

Joqarıdagilardan sonday juwmaq shıǵarıw múmkin, oazisde dáslepki qalasozlik Sirdaryonin’ materiallıq zonasında qáliplesedi: Bul siyasiy-ekonomikalıq hám de etnomadeniy baylanıslarda úlken áhmiyetke iye boladı. Chirchiq hám Ahangarannıń orta aǵıslarında Choch hám Iloqnin’ tarawi bolǵan qalasozlik mádeniyatı jedel rawajlanıwda taw tarawı menen baylanıslı ónermentshilik hám oazis degi diyqanshılıqshılıq zárúrli orın tutqan.

3. 
   Urbanizaciya turleri ha’m payda bolatug’in mashqalalar
   

Hazirgi waqittagi zárúrli másele - urbanizatsiya mashqalası. Biraq sonı da atap ótiw kerek, urbanizatsiyanin’ ózi global mashqala... Bul da xalıq sanınıń kóbeyiwine, azayıwına alıp keledi awıl xalıq punktleri, átirap -ortalıqtıń buzilwı hám basqalar. Urbanizatsiya máselelerin tolıq kórip shıǵayıq.

Ekologiya - tiykarǵı mashqala urbanizatsiya.

Barlıq shıǵındılardıń 80% in qalalar quraydı atmosfera hám átirap -ortalıqtıń barlıq pataslaniwinin’ 3/4 bólegi. Dúnyanıń barlıq qalaları hár jılı átirap -ortalıqqa 3 milliard tonnaǵa shekem qattı shıǵındılardı, 500 m 3 ten artıq sanaat hám xojalıq aqaba suwdi, shama menen 1 milliard tonna aerozollarni shıǵaradı. Iri qalalar hám aglomeratsiyalar átirap -ortalıqqa ásirese kúshli tásir kórsetedi, olardıń pataslantıratuǵın hám ıssılıq tásirin 50 km aralıqta baqlaw múmkin. Bunnan tısqarı, qalalar tábiy landshaftların ózgertiredi. Olarda qala antropogen landshaftları qáliplesken. Tábiyaattıń urbanizatsiyasi qáliplesiwi múmkin.

Tábiyaattıń urbanizatsiyasi - qurılıs tásirinde tábiyiy landshaftlardıń jasalmaǵa aylanıwı procesi.

Urbanizatsiya ekonomikalıq mashqalası birdey dárejede zárúrli.Ekonomikalıq tárepi sonda, eger ilgeri sanaattıń kontsentratsiyası kombinatsiya hám kooperatsiyanıń keń múmkinshilikleri, superkonsentratsiyadan paydalanıw sebepli qosımsha effekt (" aglomeratsiya effekti") bergen bolsa, keyinirek unamsız tárepler birinshi orınǵa shıqtı : qalalardıń transport qulawi, suw támiynatı daǵı qıyınshılıqlar, ekologiyalıq máseleler. Sol munasábet penen, sanaat úlken qalalardı " ketiwga" májbúr boladı, onıń ornın basqa funktsiyalar iyeleydi: pán hám izertlew hám islep shıǵıw (ilimiy -izertlew), finanslıq hám menejment hám basqalar. Zamanagóy sharayatta ilmiy -texnikalıq revolyuciya sotcial rawajlanıwdıń tiykarǵı máselelerinen biri insan hám tábiyat ortasındaǵı uyqaspawshılıq qáwpiniń kusheytiwi menen baylanıslı.

Koefficient mashqalası Tábiyǵıy baylıqlar hám xalıq, álbette, tekǵana óndiristiń kóbeyiwi, bálki xalıq sanınıń kóbeyiwi menen de baylanıslı. Bul ósiwdiń tiykarǵı bólegi azıq -awqat, islep shıǵarıw quralları hám finanslıq resurslarınıń keskin tańsıqlıǵın basdan keshirip atırǵan rawajlanıp atırǵan mámleketler úlesine tuwrı keledi.

Xalıq sanınıń ósiw dinamikası hám ekonomikalıq resurslar ortasındaǵı baylanıslılıq sociallıq-ekonomikalıq mashqalalardi sheshiw menen baylanıslı. Usınıń menen birge, zamanagóy sharayatta " xalıq - resurslar" qatnasın jaqsılawdıń palliativ sharası mámleketlik suverenitet hám shańaraq huqıqların húrmet qılıw tiykarında ámelge asırilatuǵın úshinshi dúnyada xalıq sanınıń artıwın sheklewge kómeklesiw ilajları bolıwı múmkin..

Sol qatarda ; usınıń menen birge ulıwma ósiw xalıqtıń barǵan sayın saldamlı máseleleri tabiyatti basqarıwsız xalıqtıń kontsentratsiyası boyınsha háreket qilip atirsiz úlken qalalar... Qala inqirazi ulıwma global inqirazdıń eń jaqtı kórinislerinen birine aylandı. Urbanizatsiya máseleleri tiykarınan social xarakterge iye. Qalalardıń pataslanıwına qarsı mámleket ilajları oraylastırılǵan tártipte ámelge asırılıwı kerek. Xalıqtıń qálegen háreketleri (migratsiyasi) mútajliklerge uyqasliq penen jónelislerde xoshametlentiriledi ekonomikalıq rawajlanıw hám ekologiyalıq teń salmaqlılıq. Ulıwma kózqarastı qáliplestiriw birden-bir sistema ekonomika talapların, átirap -ortalıq tazalıǵın saqlaw zárúr ekenligin, adamlardıń islewi hám dem alıwı ushın eń qolay shárt -sharayatlardı jaratıw zárúr ekenligin optimal esapqa alǵan halda kóshiriw. Sonlıqtan, urbanizatsiyanin’ bir qatar máseleleri bar, olardı sheshiw kerek.


III. Juwmaq:



Juwmaqlap aytqanda urbanizaciya processi har aymaqta har turli waqitlarda juz bergen. Orta Aziya aymag’inda jasag’an koshpeli qawimlerdin’ ko’shiwleri har dawirde qon’si aymaqlarg’ada o’z tasirin tiygizbey qalmag’an.

A’yyemgi qalalardin’ urbanizaciyasin uyreniw bir qansha qiyinshiliq tuwdiradi. Bunda bizge jazba derekler, materialliq daliller jane qa’bir-qorg’anlardi izertlep uyreniw jardem beredi.

Urbanizaciyanin’ juz beriwine turli sebeplerdi atap korsetiwge boladi. Misali: Sanaattin’, o’ndiristin’ qalalarda jedel rawajlaniwi, regionlarda ekologiyaliq sebepler ha’m basqalardi keltirip otiwge boladi. Bul procestin’ paydali tarepi menen birge unamsiz tarepide bar. Xaliq saninin’ artip bariwi, jerlerdin’ qisqariwi, tabiyattin’ ziyanlaniwi ham basqa sebepler bar.

Uliwma alg’anda, urbanizaciya processi uzaq dawirdi o’z ishine aladi ha’m uzliksiz dawam etedi.

4. 
   Paydalanilg’an a’debiyatlar:
   

1. 
   S.P.Tolstov Древнии Хорезм 1948 г
   

2. 
   X.Polatov Shaxarsozlik tarixi. Toshkent 2008-yil
   

3. 
   M.Mahkamov Qadimgi Choch-Iloq urbanizaciya tarixidan Toshkent 2009-yil
   

4. 
   http//:www.ziyonet.com
   

5. 
   http//:www.google.com __Seach