Ámeliy sabaq materialları

Qaraqalpaq tili dúnya tilleriniń klassifikaciyasında altay tilleri semyasına, onıń turkiy tiller toparına, onıń batıs-qıpshaq tilleri toparına, onıń ishinde qıpshaq-nog’ay podgruppasına (bólimshesine) kiredi. Bul podgruppada (kishitoparda) nog’ay, qaraqalpaq, qazaq tilleri bar.
Qıpshaq tilleriniń toparın házirgi turkiy tillerdiń 11 tili quraydı. Sonıń on tili (qarayım tilinen basqası) óziniń ádebiy tiline iye. Bul tiller batıs hám shıg’ıs turkiy tilleri bolıp 2 toparg’a bólinedi. Qıpshaq tilleriniń batıs toparı tog’ız tildi óz ishine qamtıydı. Olardıń toparı bir-birine tuwıslas jaqınlıg’ı boyınsha úsh kishi topardı dúzedi:
1) Qıpshaq-bolgar kishi toparı, (tatar, bashqurt tilleri).
2) Qıpshaq-polovec kishi toparı. (Qarayım, qumıq, qarachay-balqar hám qırım-tatar tilleri).
3) Qıpshaq — nog’ay kishi toparı. (Nog’ay, qaraqalpaq, qazaq tilleri).
Al, qıpshaq tilleriniń shıg’ıs toparı qıpshaq-qırg’ız kishi toparı: qırg’ız, altay (oypat) tillerin óz ishine aladı.
Qaraqalpaq xalqınıń payda bolıwınan baslap-aq qaraqalpaq tili olardıń biri-biri menen qarım-qatnas jasaw, oyların tásirli jetkerip beriw xızmetlerin atqarıp keldi. Sol dáwirlerden-aq qaraqalpaq xalqı óziniń “Qırıq qız”, “Alpamıs”, “Sháryar”, “Edige”, “Er Ziywar”, “Qoblan”, “Qurbanbek” h.t.b. kóplegen dástanların, ertek, ańız-áńgimelerin óziniń ana tilinde dóretip,aytıp, atadan-balag’a miyras qaldırdı.
Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh sıyaqlı sóz zergerleri bolsa ózleriniń shıg’armaların usı qaraqlpaq tilinde dóretti.
Qaraqalpaq tiliniń pát penen rawajlanıwı XX ásirdiń 20-30-jıllarınan baslandı. Qaraqalpaq tilinde gazetalar, jurnallar, kitaplar shıg’a basladı. Mekteplerde qaraqalpaq tili tiykarg’ı pán sıpatında ótile basladı. Sonday-aq qaraqalpaq tilinde radio esittiriwleri, telekórsetiwler alıp barılmaqta. Qaraqalpaq tilinde jazıwshı, shayırlar shıg’armalar jazıp atır. Kórkem ádebiy, siyasiy, ilimiy kitaplar bastırılıp shıg’arılmaqta. Bulardıń barlıg’ı qaraqalpaq tiliniń ósip rawajlang’anınan, dúnyadag’ı bay tillerdiń biri ekenliginen derek beredi.
Hár qanday tildiń rawajlanıwı sol tilde jazıwdıń payda bolıwı menen tikkeley baylanıslı.
Qaraqalpaqlar burın chagatay tilinen (XV—XVI ásirlerden baslap) ádebiy tilden paydalanıp kelgen. Sonday-aq qaraqalpaq xalqınıń turmısında túrkiy dep atalatug’ın jazba ádebiy til de qollanıldı. Bul tilde mámleketlik hújjetler, qatnas qag’azları, rus imperatricası Elizaveta Petrovna atına jazılg’an qaraqalpaq antları jazılg’an.
Ulıwma túrkiy tilles xalıqlarg’a ortaq jazba nusqalardı (Orxan — Enisey jazba estelikleri. Kutadgu bilik, Oguznama hám t.b.) esapqa almag’annıń ózinde XIX ásirdiń baslarında “Sayatxan-Hamra”, “Górug’lı”, “Shaxnama” usag’an dástanlardıń qaraqalpaq tiline awdarılıwınıń ózi qaraqalpaqlardıń óz ana tilinde jazıwınıń bolg’anınan dárek beredi. Ájiniyazdıń qosıq qoljazbalarınıń tabılıwı Berdaqtıń óz shıg’armalarındag’ “sózimdi oqısam párman etermen”, “Shayır edim, kózim kórgenin jazdım, kewlimniń bilip sezgenin jazdım”, Óteshtiń “Aq qag’azg’a sóz marjanın jazayın” jám t.b.da qosıq qataqrları 19-ásirde-aq qaraqalpaqlarda jazıw-sızıwdıń bolg’anın jáne de ayqınlastıra túsedi.
Jazba túrde dóretilgen qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı shıg’armalarınıń tiline ser salsaq, olardıń tili házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tili menen, kishigirim fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq ózgesheliklerdi esapqa almag’anda, sáykes keledi.
Qaraqalpaq xalqınıń jazıwına iye bolıwı, ekonomikası hám mádeniyatınıń rawajlanıwı nátiyjesinde qaraqalpaq ádebiy tili stillik jaqtan bayıdı: jańa kórkem- belletristikalıq, jámiyetlik-peblicistikalıq, ilimiy, óndirislik-texnikalıq hám t.b. stiller payda boldı.
Sonıń menen birge milliy jazıwg’a iye bolıw arqalı qaraqalpaq ádebiy tiliniń normaları ıqshamlastı hám rawajlandı.
Qaraqalpaq tili 1920-jıllarģa deyin izertlenbedi, biraq qaraqalpaq tiliniń turkiy tilleri qatarınan alatug’ın ornı haqqında ag’alı-inili Adelungler, A.Balbi, G.Vamberi, N.F.Katanov, Rizakuli Mırza hám basqalardıń miynetlerinde sóz etiledi. 1924-jılı qaraqalpaq jazıwı reformalanģan arab alfavitine tiykarlandı, al 1925-jıldan baslap qaraqalpaq tilinde birinshi oqıw quralları shıg’arıla basladı. (C.Májitov. álipbe, Tashkent, 1925; C.Májitov. Egedeler sawatı, 1925).
Professor N.A.Baskakovtıń avtorlıg’ında 1931-jılı Tórtkúl qalasında rus tilinde baspadan shıg’arılg’an “Qaraqalpaq tiliniń qısqasha grammatikası” kitabın eń dáslepki qaraqalpaq tilin izertlewge arnalg’an ilimiy miynet retinde kórsetiw múmkin.
C.E.Malovtıń “Qaraqalpaq tili haqqında maģlıwmat”, professor E.D.Polivanovtıń “Qaraqalpaq tiliniń ayırım fonetikalıq ózgeshelikleri” (Tashkent, 1933) degen kólemli maqalaların kórsetiwge boladı. N.A.Baskakovtıń 1951-jılı “Karakalpakskiy yazık” degen ilimiy miyneti basılıp shıqtı. Qaraqalpaq tilin izertlewshi jergilikli ilimpazlar K.Ubaydullaev, A.Esemuratov, K.Berdimuratov, A.Qıdırbaev, J.Aralbaev, D.Nasırov, E.Berdimuratov, X.Hamidov, O.Dospanov hám basqalar.
Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Oaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorģawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıģarılģan. Nizam Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaģında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıqiy tiykar jaratadi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaģında jasawshı basqa milletlerdiń hám xalıqlardıń ana tiliniń qollanıwın, olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaģı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı.
1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi hám mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaģı Nızamınıń 1-statyasındá « Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaģında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye», — dep kórsetilgen. Bul jaģday til erkinligin, tillerdiń aldaģı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.
Birinshi shaqırıq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarģı Keńesiniń segizinshi sessiyasında (1996-jıl, 18-sentyabr) «Mámleketlik til haqqında» Qaraqalpaqstan Respublikası nızamınıń (jańa redakciyada) I statyasında «Qaraqalpaq hám ózbek tilleri Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı» dep qabıl etildi
Demek, biziń respublikamızda qaraqalpaq hám ózbek tilleri - mámleketlik tiller. Bul tiller Qaraqalpaqstan Respublikasında qarım-qatnaslıq xızmetlerdi atqaradı.
Joqarida aytqannimizday, ana tilimizge mámleketlik til biyliginiń beriliwi Respublikamızda jasap atırģan basqa millet hám xalıqlardıń tilin paydalanıwdı kemsitpeydi. Bul haqqında nızamnıń 2-statyasında bılay jazılģań «Qaraqalpaq hám ózbek tillerine mámleketlik til statusınıń beriliwi Respublika aymaģında jasap atırģan milletler hám xalıqlardıń óz ana tilin rawajlandırıwda Konstituciyalıq huqıqların kemsitpeydi».
Qaraqalpaq milliy tili respublikamızdıń nızam shıģarıw, xalıq bilimlendiriw islerinde, ilim hám mádeniyat tarawlarında, baspasóz, telekórsetiw hám mámleketlik mekemelerde keń qollanılatuģın boldı.
Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tildiń jazba túri de qáliplesti. Adebiy tildiń jazba túri tildin uluwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. qaraqalpaq tiliniń uluwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgesheliklerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń soramları qamtıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti.