|
Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıģarma, jámiyetlik-siyasiy, Ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuģın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.
Jazba ádebiy til – tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq normaların qatań saqlaģan onıń eń joqarı túri bolıp esaplanadı. Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaģday «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaģı» Nızam qabıllanģannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onıń qaģıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám qatan saqlagan maqul. Bul tilge bolģan húrmetti arttıradı ham ol adamnin sóylew mádeniyatlılıģın korsetedi.
Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı. Jazıwda jumsalatuģın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen, belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep ataladı. Álipbe sózi arab háripleriniń atınan kelip shıqqan arabsha a – alif, b – be dep ataladı. Alfavit sózi grek háripleriniń atınan kelip shıqqan grekshe a – alfa, v – vita dep atalģan.Russha azbuka sózi de usınday jol menen qálipleskeń eski slavyansha a – az, b – buki dep atalıp, azbuka sózi kelip shıqqan.
Qaraqalpaq xalqı 1924-jılı arab jazıwına tiykarlanģan álipbeni qabıl etti. Bul álipbede dáslepki gazeta hám jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Biraq arab álipbesindegi háripler tórt turli bolıp jazıladı jeke turģanda, sózdiń basında, ortasında, aqırında turģanda bólek tańbalar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar sebepli onı xalıqtıń tez ózlestiriwi mumkin bolmadı. Sonlıqtan 1928-jılı latın jazıwına tiykarlanģan álipbe qabıl etildi. Bul qabıl etilgen álipbeni xalqımız tez ózlestirdi. Qabıl etilgen álipbe boyınsha 1932 - hám 1938-jılları respublikalıq imla konferenciyalar ótkerilip, álipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqtaģı dáwir siyasatı sebepli 1940-jılģa kelip kirill jazıwına tiykarlanģan qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Onda 35 hárip boldı. 1957-jılģa shekem ol álipbede qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheliklerin bildiretuģın ayırım seslerge (u, w, ó, ģ, á, ń) óz aldına háripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı házirgi hárekettegi álipbe qabıl etilip, onda 57 tańba boldı hám ol 1960-jıldan baslap qollanılıp kiyatır.
Burınģı Keńes hukimeti tarqap, onıń quramındaģı awqamlas respublikalar óz aldına mámleket bolıp duzile basladı. 1993-jıldan baslap Ózbekistan Respublikasında latın jazıwına tiykarlanģan jańa álipbege ótiw boyınsha jumıslar baslandı. Bundaģı gózlengen maqset - jazıwımızdı ele de jetilistiriw, sóylew tili menen jazıwdı jaqınlastırıw, texnikalıq qurallardı meńgeriwdi jeńillestiriw. Sonday-aq joqarıda aytqanımızday, dunyanıń kópshilik xalıqları latın jazıwına tiykarlanģan álipbelerden paydalanadı. Bul álipbe tiykarında jazılģan ádebiyatlardı oqıp tusiniwimizdi tezlestiriwde jańa álipbege ótiw ulken áhmiyetke iye.
Qaraqalpaqstan Respublikasında bul baģdarda bir qatar jumıslar ámelge asırıldı. Qaraqalpaqstanda «Latın jazıwına tiykarlanģan álipbege ótiw haqqındaģı» Ózbekistan Respublikasınıń 1993-jılı 2-sentyabrdegi nızamına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi 1993-jılı 8-sentyabrde latın jazıwı negizinde jańa qaraqalpaq álipbesin tayarlaw boyınsha sheshim qabıl etti. Usı tiykarda 1994-jılı latın jazıwına tiykarlanģan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarģı Keńesiniń on jetinshi sessiyasında qabıl etildi. Onda 32 hárip boldı. Bul qabıl etilgen álipbede ayırım kemshilikler boldı. Sonlıqtan 1995-jılı 25-mayda bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarģı Keńesiniń ekinshi sessiyasında «Latın jazıwına tiykarlanģan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında» Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamına ózgerisler kirgiziw haqqında’’ Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamı shıģarıldı. Jańa álipbe hám qaģıydalardı islep shıģarıwda jazıwımızda házirgi zaman texnika qurallarınan keń paydalanıwımızģa baylanıslı ayırım máselelerdi sheship alıw kerek boladı. Sol ushın da latın álipbesindegi ayırım háriplerdi qabıl alıwda turkiy xalıqlardıń álipbelerindegi payda bolģan tájiriybege suyenip qaraqalpaq álipbesi tiykarında is jurgiziwshi, mádeniy jaqtan rawajlanģan mámleketlerdiń jazıwlarına jaqınlastırıw kózde tutıldı. Usı tiykarda 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen álipbege ayırım ózgerisler kiritildi. 1995-jılı 25-dekabrde ol álipbege jáne de ózgerisler kirgizildi. Házir sol qabıl etilgen álipbeni endiriw boyınsha jumıslar alıp barılmaqta. 1996-1997-oqıw jılınan baslap 1-klassqa barģan mektep oqıwshıları jańa álipbede oqıy basladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
