5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

5-Lekciya: TAW JINISLARI H’A’M MINERALLAR

Reje

1. 
   Magmatikaliq jinislar
   
2. 
   Sho'gindi jinislar
   
3. 
   Metamorfikaliq jinislar
   

3. Minerallar

Taw jinislardin’ klassifikatsiyasi payda boliw sharayatlarina tiykarlang’an. Bul klassifikatsiyag’a muwapiq taw jinislardin’ to’mendegi tu’rleri ajiratiladi:

• 
  magmanin’ suwiwinda payda boliwshi - magmatikaliq;
  
• 
  magmatikaliq h’a’m metamorfikaliq jinislardin’ mexanikaliq unirawi h’a’m eritpelerden zatlardin’ sho’giwi na’tiyjesinde payda boliwshi - sho’gindi;
  
• 
  sho’gindi h’a’m magmatikaliq jinislardin’ uzaq waqit dawaminda joqari basim, temperatura h’a’m minerallasqan suw ta’sirinde keshken ta’biyiy-ximiyaliq protsessler saldarinan payda boliwshi - metamorfikaliq.
  

Magmatikaliq jinislar. Magmatikaliq jinislar magmanin’ suwiwi na’tiyjesinde payda boladi. Magmanin’ suwiwinda qatti mineral komponentler izbe-iz kristallanadi. Bunda basim, temperatura h’a’m ondag’i mineralizatorlar - suw bug’lari, karbonat angidrit h’a’m basqalar ju’da’ u’lken a’h’imiyetke iye.

Magmatikaliq jinislardin’ klassifikatsiyasi. Magmatikaliq jinislar payda boliw sharayatlarina baylanisli h’alda teren’ (intruziv), atqinda (effuziv) h’a’m yarimteren’ (gipabissal) tu’rlerge bo’linedi. intruziv jinislar u’lken teren’liklerde magmanin’ joqari temperatura h’a’m basim sharayatlarinda a’ste aqirinliq penen suwiwi h’a’m birtegis qatiwinan payda boladi. Bul protsessler taw jinislarinda toliq kristalli struktura, massivli tekstura qa’liplesiwi h’a’m onda mineral komponentlerdin’ birtegis tarqaliwi menen juwmaqlanadi.

Atqinda jinislar Jer ju’zesinde to’men temperatura h’a’m atmosfera ta’siri sharayatlarinda lavadan issiliq h’a’m gazta’rizli zatlardin’ tez ajiralip shig’iwi saldarinan ju’zege keledi h’a’mde qatqaninan son’ olarda ko’plep gewikliler saqlanip qaladi. Sonin’ ushin olar amorf shiyshe ko’p bolg’an shala kristalli struktura, h’a’r qiyli tekstura h’a’mde tu’rli quram h’a’m strukturag’a iye bolg’an uchastkalardin’ almasip turiwi menen pariq qiladi.

Subvulkan jinislari Jer betine jaqin teren’likte temperatura pa’seyip bariw rejiminde payda boladi. Sonin’ saldarinan magmadan belgili bir bir mineraldin’ tu’rli o’lshemdegi kristallari ju’zege keledi. Bunday jinislar aralas danali strukturasi menen xarakterlenedi h’a’m porfirta’rizli jinislar dep ataladi.

Magmatikaliq jinislardin’ toliq klassifikatsiyasi materialliq quramin u’yreniwge tiykarlang’an. Magmatikaliq taw jinislardin’ materialliq qurami olardag’i ximiyaliq elementlerdin’ (oksidlerinin’) h’a’m jinis payda qiliwshi minerallardin’ payiz mug’darin esaplaw arqali aniqlanadi.

Taw jinislardin’ ximiyaliq h’a’m mineral quramlari o’z ara baylanisli, biraq bul baylanisliliq quramali, sonin’ ushin da taw jinislardin’ ximiyaliq quramin qayta esaplaw arqali onin’ mineralliq quramin, mineral qurami arqali bolsa ximiyaliq quramin aniqlap bolmaydi. Vulkan shiyshesidan ibarat bolg’an jinislardin’ materialliq quramin tek ximiyaliq jol menen aniqlaw mu’mkin.

Magmatikaliq jinislardin’ ximiyaliq qurami. Magmatikaliq jinislarda ol yamasa bul mug’darda ushiraytug’in elementlerdin’ dizimi bir qansha uzin, a’melde olarda barliq ximiyaliq elementler ushiraydi. Olardin’ arasinda en’ ken’ tarqalg’ani kislorod bolip, ol magmatikaliq jinislar quraminin’ derlik yarimin quraydi. Taw jinislardin’ ximiyaliq qurami SiO2, AI2O3, Fe2O3, FeO, MgO, SaO, Na20 h’a’m K2O oksidleri ja’rdeminde ko’rsetilgen.

Magmatikaliq jinislar ximiyaliq h’a’m mineral qurami boyinsha h’a’r qiyli, biraq olardin’ barlig’inda kislorod h’a’m kremniy bar boladi.

Magmatikaliq taw jinislardin’ klassifikatsiyasi olardin’ ximiyaliq quramin u’yreniwge tiykarlang’an. Magmatikaliq jinislar SiO2 mug’dari boyinsha ju’da’ tiykarli, tiykarli, orta h’a’m qishqilt tu’rlerge bo’linedi. Ju’da’ tiykarli jinislarda kremnezёm SiO2 mug’dari <44% boladi.

Tiykarli jinislarda bul ko’rsetkish SiO2 = 44-53% ni, orta jinislarda SiO2 = 53-64% ni, qishqilt jinislarda SiO2 = >64% ti quraydi.

Magmatikaliq jinislardin’ mineral qurami. Mineral quram - bul ximiyaliq qurami ma’lim bolg’an jinislardi qurawshi minerallardin’ payiz mug’dari (mug’darli yaki awirlig’i). Mineral qurami ximiyaliq elementlerden payda bolg’an birikpeler xarakteri h’aqqinda pikir ju’ritiw imkaniyatin beredi.

Magmatikaliq taw jinislardin’ mineral qurami da h’a’r qiyli. Olardin’ arasinda en’ ken’ tarqalg’anlari dala shpatlari, kvarts, amfibollar, piroksenlar, slyudalar, kemrek tarqalg’anlari - olivin, nefelin, leytsit, magnetit, apatit h’a’m basqalar esaplanadi.

Qishqilt intruziv jinislar tiykarinan kaliyli dala shpati, kvarts, plagioklazdan quralg’an boladi, bazida muskovit, biotit h’a’m amfibol ushirawi mu’mkin. Orta jinislar ushin amfibol, biotit, plagioklaz, kvarts xarakterli, muskovit h’a’m kaliyli dala shpati da ushirawi mu’mkin. Tiykarli jinislar piroksen h’a’m plagioklazdan quralg’an, wtatiykarli jinislarda bolsa tek olivin h’a’m piroksen baqlanadi. Minerallardin’ payiz mug’darina tiykarlanip intruziv jinislardin’ atin aniqlaw mu’mkin.

Ju’da’tiykarli jinislardin’ tipik wa’killeri bolip dunit, peridotit h’a’m piroksenit esaplanadi. Tiykarli jinislar gabbro, labradorit, diabaz h’a’m bazalttan quralg’an boladi. Orta jinislardin’ tipik wa’killerine sienit, diorit, traxit, andezit, dala shpati porfir, porfirit, qishqiltlarina bolsa - granit, riolit, granit-porfir kiredi. Ju’da’qishqilt jinislar tek pegmatitlerden ibarat boladi.

Ta’biyatta ken’ tarqalg’an minerallar jinispayda qiliwshi minerallar dep ataladi. Magmatikaliq taw jinislari uliwma quraminin’ 99% ke jaqinin qurawshi jinis payda qiliwshi minerallarg’a kvarts, kaliyli dala shpatlari, plagioklazlar, leytsit, nefelin, piroksenlar, amfibollar, slyudalar, olivin h’a’m basqalar kiredi.

Taw jinislardin’ ju’da’ kem mug’darin qurawshi minerallar aktsessorlar dep ataladi. Aktsessor minerallar arasinda tsirkon, apatit, rutil, monatsit, ilmenit, xromit, titanit, ortit h’a’m basqa minerallardi ko’rsetiw mu’mkin; bazida rudali minerallar (magnetit, xromit, pirit, pirrotin h’a’m b.) da ushiraydi. Taw jinislarinda ju’da’ kem mug’darda (payizdin’ ju’zden bir u’lesleri) ushiraytug’in element-qosimshalar: litiy, berilliy, bar, qalayi, mis, xrom, nikel, xlor, ftor h’a’m basqalar ajiratiladi.

Jinis payda qiliwshi minerallar taw jinislardin’ 5% ten ko’bin, aktsessorlar bolsa 5% ten kem mug’darin quraydi.

Qara ren’li minerallardin’ mug’dari da u’lken klassifikatsiyaliq a’h’imiyetke iye. Ma’selen, kremnezёmge toyinbag’an olivin minerali tiykarinan ju’da’tiykarli jinislarda ushiraydi. Orta jinislarda a’dette rogovaya obmanka, qishqiltlarinda bolsa biotit bar boladi. Siltili jinislar amfibollerdin’ ushirawi menen xarakterlenedi.

Kvarts orta h’a’m tiykarli jinislarda da ushirasada, qishqilt jinislardin’ tipik minerali esaplanadi. Silikatlar payda boliwi ushin metallar menen birikpege kirisetug’in SiO 2 mug’dari magmada kereginen artiq boliwi lazim.

Taw jinislarinda olivinnin’ barlig’i olardin’ kremnezёm menen toyinbag’anlinin’ belgisi bolip xizmet qiladi. Bul mineral SiO2 mug’dari piroksen payda boliwi ushin jeterli da’rejede bolmag’anda tek magmadan g’ana kristallanadi. Bolmasa olivin payda bolmaydi, sonliqtan magma eritpesinde kremnezёm mug’dari jeterli da’rejede bolg’anda olivin enstatitke aylanar edi.

Magmatikaliq jinislardin’ tiykarg’i qa’siyetlerine ren’i, strukturasi, teksturasi h’a’m o’zine ta’n qa’siyetleri kiredi.

Magmatikaliq taw jinislardin’ ren’i olardin’ mineral h’a’m ximiyaliq quramina, yag’niy olardag’i ren’lilik h’a’m ren’siz minerallardin’ mug’darina baylanisli boladi.

Ag’iw jinislarda, a’dette, ren’li minerallar bolmaydi yaki olar ju’da’ kem mug’darda ushiraydi. Bunday jinislar leykokrat jinislar dep ataladi. Ren’li minerallardan quralg’an qara ren’li jinislar melanokratli jinislar dep ataladi.

Ju’da’tiykarli jinislardin’ ren’i qara, tiykarg’ilariniki - toq kulren’, orta quramlilarniki - kulren’, qishqiltlardiki - oshiq kulren’, ashiq qizg’ilttan h’a’m aq boladi.

Magmatikaliq jinislardin’ strukturasi. Taw jinislardin’ strukturasi quramliq bo’limlerinin’ o’lshemi, formasi h’a’m o’z ara salistirmasi menen ko’rsetilgen.

Magmatikaliq jinislardin’ strukturaliq belgileri kristallaniw da’rejesine baylanisli bolip, magmanin’ kristallizatsiya sharayatlarin ko’rsetedt. Magmatikaliq taw jinislari toliq kristalli, yarim kristalli h’a’m shiysheta’rizli strukturali boladi.

Kristallarinin’ salistirma u’lkenligi boyinsha toliq kristalli struktura ten’ danali h’a’m aralas danali boladi.

Ten’ danali strukturada taw jinislari quramina kiriwshi kristallar shama menen birdey o’lshemge iye boladi. Kristallardin’ o’lshemine baylanisli h’alda ol iri danali (kristallar o’lshemi 5 mm den u’lken), orta danali (5-3 mm) h’a’m mayda danali (3 mm den kishi) boliwi mu’mkin. Bunday struktura teren’lik (abissal) jinislarina ta’n boladi.

Turli danali struktura taw jinislarinda mineral massalardin’ nategis tarqalg’anlig’i menen ko’rsetilgen. Bundaporfirta’rizli h’a’mpegmatitli strukturalar ajiratiladi.

Porfirta’rizli struktura eki o’lshemdegi tu’rli kristallardan du’zilgen jinislar ushin xarakterli bolip, tiykarg’i massada iri kristallar arasinda mayda o’lshemdegi kristallar jaylasqan boladi.

Pegmatitli struktura taw jinislarinda belgili bir mineral kristalli denesinde basqa mineral kristalli tuwri bag’darlang’anlig’i menen xarakterlenedi. Bunda eki mineraldin’ kristallari bir-birin toltiradi (o’stiredi). Bul struktura subvulkanliq h’a’m tamirli jinislar ushin ta’n boladi.