5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Yarim kristalli (porfirli) struktura kristallar h’a’m vulkanliq shiysheden quralg’an taw jinislarina ta’n bolip, olarda tiykarg’i shiysheta’rizli yaki jasirin kristalli massa arasinda ajiralip shiqqan bir qansha mug’dardag’i belgili bir minerallardin’ jaqsi ko’rsetilgen kristallari tu’rli mug’darliq salistirmalarda bar boladi.

Shiysheta’rizli struktura amorf, kristallanbag’an taw jinislari ushin xarakterli. Taw jinislarinda bunday struktura shiysheta’rizli du’zilisli (vulkanliq shiyshe) tig’iz yaki gewikli massadan ibarat boladi. Olar shiysheta’rizli jiltiraqlig’i h’a’m baqanshaqta’rizli siniwi menen pariq qiladi. Bunday struktura effuziv jinislar ushin xarakterli boladi.

Magmatikaliq jinislardin’ teksturasi. Tekstura taw jinisinda mineral danalardin’ o’z ara jaylasiw ta’rtipli boyinsha belgilenedi. Onda pu’tin, jol-jol, dag’li, gewik, flyuidal h’a’m badamta’rizli teksturalar ajiratiladi.

Magmatikaliq jinislar teksturasi h’a’m strukturasinin’ qa’liplesiwi magma eritpesinin’ qatiw sharayatlarinda mineralizatorlardin’ saqlaniwin ta’miynlewshi ta’biyiy sharayatlar: temperatura, qatiw tezligi, qa’liplesiw teren’ligi menen baylanisli boladi.

O’z aldinaliq. Teren’likte suwig’an iri magmatikaliq denelerdin’ jandas jinislar menen kontaktinde parallel, perpendikulyar h’a’m diagonal bag’darlang’an jariqlardin’ ju’zege keliwi xarakterli. Bul jariqlar boylap taw jinislari bo’leklenip, o’z aldinaliq ju’zege keledi.

O’z aldinaliq - bul taw jinislardin’ ta’biyiy h’a’m jasalma bo’lekleniwde bloklar, iri taslar h’a’m bo’lekler formasinda bo’linip ketiwi. Onin’ formasi shegaralawshi jariqlardin’ bag’dari h’a’m ken’ligi menen belgilenedi; o’lshemleri tu’rlishe (kesesine santimetrlerden metrlerge) boladi. Magmanin’ suwiwinda jariqlar boyinsha o’z aldinaliq sonday ku’sh penen sadir boladi, bunda taw jinislar quramina kiriwshi minerallardin’ iri danalari o’z aldina bo’limlerge bo’leklenip ketedi.

Magmatikaliq jinislarda lava h’a’m magma denelerinin’ suwiwi h’a’m qisiliwinda ju’zege kelgen prizmatikaliq (ustinta’rizli), shar ta’rizli, plitali o’z aldinaliq rawajlang’an boladi. Bazaltlarda jastiqta’rizli yaki ko’pmu’yeshli ustinta’rizli ajiraliw baqlaniwi mu’mkin (29-su’wret).

AQShdagi “Iblis Minorasi” in qurag’an bazaltli u’stinta’rizli o’z aldinaliq.

intruziv jinislar. Olar joqari da’rejedegi bekkemlikke, ortasha tig’izliqqa, ju’da’ to’men gewiklikke iye boladi. Bul toparda kremnezёm mug’dari pa’seyip bariwi qatarinda pegmatitlar, granitlar, granodioritlar, granosienitlar, sienitlar, dioritlar, gabbrolar, piroksenitlar, peridotitlar h’a’m dunitlar ajiratiladi.

Subvulkanliq jinislar porfir strukturag’a iye boladi. Olardin’ arasinda granit-porfir, porfirit, diabaz, spilit, dolerit ken’ tarqalg’an.

Atqinda jinislar ximiyaliq qurami boyinsha teren’lik intruziv jaratilislardin’ alternativleri esaplanadi, biraq olardan strukturaliq h’a’m teksturali qa’siyetleri boyinsha ku’shli pariq qiladi. Yarim kristalli h’a’m shiysheta’rizli strukturasinin’ h’a’mde massiv bolmag’an, joqari gewikli teksturasinin’ barlig’i olardin’ unirawg’a shidamlilig’i h’a’m bekkemlik ko’rsetkishlerinin’ h’a’r turaqlilig’ina unamsiz ta’sir ko’rsetedi. Biraq olardin’ arasinda qurilista ken’ qwllaniliwshi bir qansha tig’iz h’a’m bekkem tu’rleri ushiraydi. Atqinda jinislardin’ tipik wa’killeri bolip r iolit, obsidian, pemza, andezit, traxit h’a’m bazalt sanaladi.

Piroklastikjinislarg’a bwshoq vulkan ko’lleri, qumlari h’a’m tsementlengen - vulkan tufleri, tufolavalar kiredi.

Vulkan-klastikjinislar aglomeratlar h’a’m lavobrekchiyalardan quralg’an.

Vulkanogen-bo’lekli jinislar quraminda 5-50% piroklastik material bar boladi. Eger olardin’ mug’dari 50% dan artiq bolsa, tufler dep ataladi. Vulkanogen-sho’gindi jinislarda vulkanliq materialdin’ barlig’i taw jinislar atinda o’z ko’rinisin tapqan boladi.

Bo’leklerdin’ o’lshemi boyinsha olar tufokonglomeratlar, tufobrekchiyalar, tufogravelitlar, tufli qumtaslar, tufoalev-rolitlar, tufoargillitlar h’a’m basqalarga ajiratiladi. Olarda, tuflar h’a’m tuffitlardan pariqli tu’rde, bo’lekler saralang’an, domalaqlang’an boladi h’a’m terrigen sho’gindilerge ta’n strukturalar baqlanadi.

Sho’gindi jinislar

Sho’gindi jinislar tu’rli ta’biyiy-klimatliq sharayatlarda qurg’aqliq ju’zesinde h’a’m suw basseynlerinin’ tu’binde qa’liplesedi. Sho’gindi payda boliw protsessi litogenez dep ataladi. N.M.Straxov (1963) boyinsha litogenezdin’g 4 tu’ri: gumid (ig’alliq klimatli), arid (qurg’aq-issi klimatli), nival (ig’al-suwiq klimatli) h’a’m vulkanogen-sho’gindi ajiratiladi. Litogenez tu’rlerine baylanisli h’alda basqa barliq ten’ sharayatlarda toplang’an jinislardin’ qurami h’a’m tsementi tu’rlishe boliwi mu’mkin.

Sho’gindi jinislardin’ klassifikatsiyasi. Sho’gindi jinislardi klassifikatsiyalaw printspleri V.P.Baturin (1932j.), M.S.Shvetsov (1934j.) L.V.Pustovalov (1940j.), V.i.Luchitskiy (1948j.), G.i.Teodorovich (1948j.), V.M.Straxov (1960j.) h’a’m basqa izertlewshiler ta’repinen usinilg’an. Biraq sho’gindi jinislardin’ yagona klassifikatsiyasi h’a’zirge shekem bar emes.

Ha’r bir izertlewshi orinlanatug’in waziypag’a qarap ol yamasa bul klassifikatsiyada paydalaniladi. En’ ken’ tarqalg’an klassifikatsiyalar sho’gindi jinislardin’ materialliq quramin u’yreniwge h’a’m payda boliw sharayatlarina tiykarlang’an. Birinshi klassifikatsiyag’a muwapiq sho’gindi jinislar alyumosilikatli, karbonatli, kremniyli (silitsitli), galogenli, allitli, temirli, marganetsli, fosfatli jinislarg’a h’a’m kaustobiolitlerge bo’linedi. Ekinshi klassifikatsiya boyinsha sho’gindi jinislar bo’lekli, xemogen, organogen h’a’m aralas quramli tu’rlerge ajiratiladi.

Alyumosilikatli jinislar tu’b jinislardin’ mexanikaliq uniraw o’nimleri esaplanadi h’a’m ayirim h’allarda unirawg’a turaqli bolg’an minerallar h’a’m jinislardin’ bo’leklerinen quralg’an boladi. Bo’leksheler o’lshemine qaramasdan bo’lekli jinislar bwshoq yaki tsementlengen boliwi mu’mkin.

Karbonatli h’a’m kremniyli jinislar ximiyaliq h’a’m organogen jollar menen payda bolsa, galogen jinislar tek ximiyaliq, kaustobiolitler bolsa tek organogen jollar menen formalaniwi mu’mkin.

Alyumosilikatli sho’gindi jinislar bwshoq (graviy, qum, alevrit, glina) h’a’m tsementlengen (gravelit, qumtosh, alevrolit, argillit) boliwi mu’mkin.

Sho’gindi jinislardin’ mineralliq qurami. Sho’gindi jinislardin’ tiykarg’i minerallari bolip kvarts, opal, xaltsedon, limonit, getit, gidrogetit, gematit, gidrogematit, magnetit, psilomelan, pirolyuzit, manganit, pirit, markazit, xalkopirit, gips, angidrit, kaltsit, aragonit, dolomit, siderit, ankerit, shamozit, vivianit, glaukonit, xloritlar, gidroslyuda, kaolinit, montmorillonit, paligorskit, gidroksilapatit, karbonatapatit, h’a’m organikaliq zatlar esaplanadi.

Sho’gindi jinislardin’ qa’siyetlerine olardin’ strukturasi, teksturasi h’a’m tsementliligi kiredi

Sho’gindi jinislardin’ strukturasi. Taw jinislardin’ strukturasi olardi qurag’an bo’leklerdin’ o’lshemi menen ko’rsetilgen. Ma’selen: qumtaslar iri, orta h’a’m mayda danali; konglomer atlar iri tasli, iri, orta h’a’m mayda yaki aralas saz ilay bo’lekleri boliwi mu’mkin. Taw jinislardin’ struktursi arqali olardi payda qilg’an protsess h’aqqinda pikir ju’ritiw mu’mkin. Bulardan tisqari terrigen sho’gindi jinislarda struktura payda qiliwshi bo’lekler, donalar h’a’m bo’lekshelerdin’ tegislengenligi h’a’m saralang’anlig’i da ta’biyiy geografiiyaliq ortaliqti tiklewde qimbat bah’ali mag’liwmatlar beredi.

Terrigen jinislar ushin «struktura» tu’sinigi olarda siniw payda qiliwshi bo’leklerdin’ o’lshemi, formasi h’a’m domalaqlaniwi, betinin’ qa’siyetlerin, bioximiyaliq jinislar ushin bolsa kristall danalar o’lshemi h’a’m formasin su’wretleydi.

Bo’lekli jinislarda to’mendegi strukturalar ajiratiladi:

•