5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

isletiliwi. Kaolinitli giller basli paydali qazilma esaplanadi. Olar issig’i shidamli gerbishler - shamot (pisirilgen aq ilay) islep shig’ariwda, farfor h’a’m fayans (gansh aralas ilay) sanaatinda, joqari voltli elektr izolyatorlari islep shig’ariwda paydalaniladi. Qag’az h’a’m rezina sanaatlarinda toltiriwshi sipatinda h’a’mde sabin, qa’lem h’a’m basqa zatlar islep shig’ariwda qollaniladi.

Montmorillonitli giller aziq-awqat sanaatinda may, vino h’a’m sok, neft o’nimlerin tazalawda, burg’ilaw eritpelerin tayarlawda, sabin h’a’m atir-upa o’nimlerin islep shig’ariwda qollaniladi. Taza, joqari sipatli montmorillonitli gillerden da’riler tayarlanadi.

O’zinin’ adsorbtsion h’a’m kolloidal qa’siyetleri saldarinan paligorskit gilleri neftti qayta islew sanaatinda, meditsinada, farmakologiyada, duzli qatlamlardi burg’ilawda ken’ qollaniladi.

Karbonatli jinislar. Olarg’a h’a’ktaslar, dolomitlar, por kiredi.

Ha’ktaslar terrigen, biogen h’a’m xemogen jollar menen payda boliwi mu’mkin. Olardin’ du’zilisi qatlamli yaki qatlamlsiz boladi. Qatlamli h’a’ktaslar sho’gindi payda boliw protsesslerinin’ o’zgeriwshen’ligi saldarinan payda boladi. Qatlamli h’a’ktaslar bolsa tiykarinan rif quriwshi organizmlar h’a’reketi saldarinan ju’zege keledi.

Biogen h’a’ktaslardi kolonial yaki jeke h’alda tirishilik keshiriwshi skeleti yaki baqanshag’i kaltsiy karbonatinan ibarat bolg’an h’aywan h’a’m vodorosilleri qaldiqlari toplami quraydi (30, 31-su’wretler).

Rif qurvwshi kolonial marjanlar. Rif qurvwshi kolonial marjanlar.

Biogen h’a’ktaslarg’a aq jasiw pori - joqari gewiklikke iye bolg’an jumsaq jinis da kiredi. Ol qurg’aq h’alda salistirmali bekkem boladi. Shlifte h’a’m elektron mikroskopta olardin’ h’a’kli vodorosilleri - kokkolitoforidler (70-85%), mayda foraminiferalar, inotseramlar, ten’iz kirpitikenleri h’a’m jawin qurtlarinin’ qaldiqlarinan quralg’anlig’i baqlanadi.

Ximiyaliq h’a’ktaslar mikro bo’leksheli h’a’m pelitomorfli, oolitli h’a’m psevdo oolitli tu’rlerden ibarat. Pelitomorf h’a’ktaslar diametri > 0,005 mm bolg’an kaltsit bo’lekshelerinen quralg’an boladi. Pelitomorf h’a’ktaslardin’ mikroskopiyaliq u’lgiler tig’iz, baqanshaqta’rizli siniwli, ag’iwdan qaramtirg’a shekem o’zgeriwshi ren’de boladi.

Dolomitlar. Dolomitlar dolomit mineralinan quralg’an boladi. Olarda a’dette kaltsit, bazida pirit, xaltsedon, kvarts h’a’m organikaliq qosimshalar baqlanadi. Ayirim dolomitlerde angidrit, gips, qorg’asin h’a’m qalayi sulfidlerdin’ kristallari ushiraydi.

Aralas quramli karbonatli jinislar. Mergellar. Mergellar pelitomorf yaki mikrobo’leksheli kaltsitden (bazida dolomitten) h’a’m gil minerallarinan quralg’an boladi. Gil minerallari jinista tegis tarqalg’an boladi. Mergellerde gilli komponentler mug’dari 40-60% in quraydi. Olar gidroslyuda, montmorillonit, paligorskit h’a’m basqa gil minerallarinan ibarat boladi.

Kelip shig’iwi. Karbonatli jinislar bazi jag’daylarda sho’gindi h’a’m organogen-sho’gindi jollar menen payda boladi.

A ’meliy a’h’imiyeti. Karbonatli jinislar xaliq xojalig’inin’ tu’rli tarawlarida ken’ qollaniladi. Olar tsement islep shig’ariwda basli mineral shiyki zat h’a’mde qurilis materiali esaplanadi. Dolomitlar h’a’m magnezitlerden otqashidamli gerbishler islep shig’ariladi.

Kremniyli jinislar. Kremniyli jinislarg’a pu’tkilley yaki bazida ximiyaliq h’a’m biogen jollar menen payda bolg’an tu’rli sho’gindi jatqiziqlar kiredi. Olar qatlamlar, konkretsiyalar, bazida ag’iwshi qabiqlar formasinda jatadi.

Kremniyli jinislardin’ klassifikatsiyasi olardin’ genezisi h’a’m mineral quramina tiykarlang’an. Genezisi boyinsha pu’tkilley ximiyaliq (geyzeritlar, kremniyli konkretsiyalar) h’a’m biogen (diatomitlar, spongolitlar, radiolyaritlar) yaki bioximiyaliq (trepellar h’a’m opokalar) tu’rlerge bo’linedi. Bulardan keyingileri diagenez h’a’m katagenez protsesslerinde organizmlerdin’ sezilerli da’rejede o’zgergen skeletleri toplaminan ibarat. Bul protsesslerde kremnezёm eriydi, ko’shirip jatqiziladi h’a’m qayta kristallanadi. Bioximiyaliq kremniyli jinislarg’a yashmalar (ren’li taslar) da kiredi.

Kremniyli jinislar mineral qurami boyinsha opalli, opal-xaltsedonli, tridimitli, xaltsedonli, xaltsedon-kvartsli h’a’m kvartsli tu’rlerge bo’linedi.

Kremniyli jinislardin’ minerallari: kremniydin’ tu’rli oksidleri h’a’m girooksidleri - quraminda 30% suw bolg’an amorf opal, sonday-aq xaltsedon, kvarts, kvartsin, kristobalit h’a’m basqalar. Ekinshi da’rejeli minerallari bolip karbonatlar, temir oksidleri h’a’m gidrooksidleri, glaukonit, xloritler, temir sulfidleri h’a’m terrigen qosimshalar sanaladi.