5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Xemogen kremniyli jinislar. Geyzeritler h’a’m kremniyli tuflar, kremniyli konkretsiyalar, yashmalardin’g bir qansha bo’limi, ftanitlar h’a’m liditlar ximiyaliq jol menen payda boladi.

Mineral qurami boyinsha opalli, opal-xaltsedonli, xaltsedon-kvartsli h’a’m kvarts-kremniyli konkretsiyalar ajiratiladi. Jas jinislarda kremniyli konkretsiyalar opal yaki opal-xaltsedonli, eski jinislarda bolsa xaltsedon-kvartsli boladi.

Organogen jol menen payda bolg’an kremniyli jinislar. Kremniyli jinislar opaldan, xaltsedon toparindag’i minerallar h’a’m sho’gindi kvartstan quralg’an boladi. Olar suwiq ten’izlerde, kemrek ko’l basseynlerinde o’z skeletlerinde opal toplaniwshi diatomli vodorosilleri, radiolyariyler, bultlar h’a’m basqa organizmlerdin’ tikkeley qatnasinda payda boladi (32-su’wret). Bunday jinislarg’a diatomitler, radiolyaritler, spongolitler, trepellar h’a’m opokalar kiredi.

Kelip shig’iwi. Organogen h’a’m xemogen jollar menen tiykarinan suw basseynlerinde toplanadi. Issi mineral bulaqlar jaratilislari esaplanadi. Vulkanizm oblastlarindag’i geyzerler h’a’m basqa bulaqlar ushin xarakterli.

isletiliwi. Kremniyli jinislar da paydali qazilmalar esaplanadi. Yashma a’yyemnen qollanilip kelingen (vazalar, kaminler, u’stinler h’.t.b.). Ha’zirgi payitta yashmalar zergerlik buyimlari, h’ovanchalar h’ovbir qanshalar, tayanch prizmalar tayarlawda h’a’m texnikaliq maqsetlarde isletiledi.

Diatomitlar, trepellar h’a’m opokalar kremniyli tsement, issiliq h’a’m shumtutiwshi materiallar sipatinda qollaniladi.

Kremniyli jinislar portlandtsement quramina gidravlikaliq qosimsha sipatinda qosiladi. Olarg’a qoyilatug’in tiykarg’i talap bolip gidravlikaliq aktivligi, yag’niy kremnezёmdin’ kaltsiy oksidi menen birikpe payda qiliw qa’siyeti esaplanadi.

Aziq-awqat h’a’m neft sanaatlarinda kremniyli jinislardin’ filtratsion h’a’m soriwshi qa’siyetlerinen paydalaniladi. Aziq-awqat h’a’m mineral maylardi, glitserindi, miywe soklarin h’a’m qum sheker siropin tazalawda iyneta’rizli formadag’i diatomitlar u’lken na’tiyje beredi.

Ximiya sanaatinda diatomitler h’a’m trepeller ultramarin islep shig’ariwda isletiledi h’a’mde kauchuk, plast-massa, boyaw h’a’m portlawshi zatlarg’a toltiriwshi sipatinda qosiladi.

Kremniyli mikro-organizmlerden quralg’an bwshoq kremniyli jinislar upa-elik sanaatinda paydalaniladi.

Sulfatli jinislar. Sulfatli jinislardin’ bas wa’killeri gips h’a’m angidrit esaplanadi. Olar danali- kristalli strukturali, sol atamadag’i minerallardan quralg’an h’a’m onsha ko’p bolmag’an gil, qum, organikaliq zatlar h’a’m basqalar, qosimshalarg’a iye monomineral jinislar esaplanadi.

Gips tipik ximiyaliq ten’iz sho’gindisi esaplanadi. Sho’gindi jinislar arasinda qatlamlar payda qilip jatadi, angidrit, galit, sap altinku’kirt penen birgelikte ushiraydi, angidrittin’ gidratatsiyasi protsessinde payda boliwi mu’mkin. Gips sulfidler h’a’m sap altinku’kirttin’ uniraw zonalarinda da qa’liplesiwi mu’mkin, bunda a’dette gil h’a’m basqa zatlar menen pataslang’an tig’iz yaki bwshoq massa ju’zege keledi.

Gips teren’liklerde (100-200 m) kristallogidratli suwin jog’altip angidritke aylanadi. Gipstin’ bitumlar menen o’z ara ta’siri saldarinan altinku’kirt payda boladi. Altinku’kirttin’ ayirim ka’nleri, itimal, sol jol menen payda bolg’an.

Angidrit gipsten pariqli tu’rde qattiraq (tirnaq menen tirnalmaydi) h’a’m awir.

Kelip shig’iwi. Sulfatli jinislar shorlang’an ten’iz suwinan sho’kpege o’tedi (33-su’wret).

isletiliwi. Biriktiriwshi material aliw ushin h’a’m imaratlardin’ ishki h’a’m skulptura islerinde paydalaniladi. Angidirit ashiq h’awada tez unirap, gipske aylanip ketedi.

Galogen jinislar. Galogen jinislar arasinda as duzi, karnallit h’a’m silvinit ken’ tarqalg’an. Bul topardag’i jinislar ximiyaliq qurami boyinsha pariqlanadi, biraq payda boliw sharayatlari boyinsha o’z ara ju’da’ jaqin.

As duzinin’ strukturasi kristalli, teksturasi pu’tin yaki qatlamli boladi. Tiykarinan galitten (99%) quralg’an. Qosimshalar sipatinda xloridli h’a’m sulfatli duzlar, temir oksidleri h’a’m gilli materiallarg’a iye.

Jinistin’ ren’i tu’rli qosimshalarg’a baylanisli h’alda aq, aspan ko’k, qizg’ilt h’a’m qizildan qarag’a shekem. Ol shor mazag’a iye, suwda an’sat eriydi.

Silvinit galit h’a’m karnallit penen birgelikte duzli jatqiziqlarda ushiraydi h’a’m bazida kaliyli duzlardin’ iri qatlamli sanaat ka’nlerin payda qiladi.