5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

K elip shig’iwi. Boksitlerdin’ kelip shig’iwi ekzogen. Ular, tiykarinan, tropikaliq klimat sharayatlarinda uniraw qabiqlarinda payda boladi (37-su’wret).

isletiliwi. Boksitler alyuminiy rudasi

esaplanadi. Olardan abrazivlar, olovbardosh

materiallar aliw h’a’mde flyus, adsorbent, tez

_ , . . qotuvchi portlandtsement sipatinda,

Boksit qazip alw.

elektrokorund, achchiqtaslar aliwda paydalaniladi.

Fosfatli jinislar. Fosfatlar tarqaliwi boyinsha sho’gindi jinislar arasinda salistirmali keyingi orinlardi iyeleydi. Olarg’a 50% ten artiq amorfli yaki mikrokristalli apatit toparindag’i minerallardan (yaki R2O5 ga esaplag’anda 18% dan artiq) quralg’an jinislar kiredi.

Apatit toparindag’i minerallardan quralg’an, derlik h’a’r dayim organikaliq zatlar, Sa, Mg h’a’m Fe karbonatlari, gilli minerallar, qum-alevrit o’lshemindegi bo’lekli danalar, pirit, temir gidrooksidleri, kvarts, autigen opal, xaltsedon, glaukonit ushiraydi.

F
osfatli jinislardin’ tiykarg’i jinis payda qiliwshi minerallari fosfor kislotasinin’ duzlari: gidroksilapatit, karbonatapatit h’a’m olarg’a jaqin bolg’an - dallit, kurskit, frankolit h’a’mde amorf fosfat - kollofanit esaplanadi. Fosforitlerdin’ basli quramliq bo’limi bolip kaltsit, magniy h’a’m temir karbonatlari sanaladi. Fosfatli jinislardin’ klassifikatsiyasi olardin’ kelip shig’iwi, mineral qurami h’a’m struktura - tekstura qa’siyetlerine tiykarlang’an. Fosforitler quraminda fosfor oksidi (R2O5) mug’dari 40% ke bariwi mu’mkin. Fosfatli jinislar sirtqi ko’rinisi h’a’m struktura - teksturali qa’siyetleri boyinsha h’a’r qiyli. Olardin’ arasinda aq, kul ren’, toq kul ren’, qara h’a’m jasilta’rizli kul ren’ tu’rleri ushiraydi. Bunda fosforitler konglomeratlar, qumtaslar h’a’m alevrolitlerge uqsap ketedi.

Fosforit konkretsiyalari. Danali fosforitlar.

Fosforitlerdin’ strukturasi oolitli, psevdooolitli, sferolitli, organogen - reliktli, organogen h’a’m bo’lekli boladi (38,39-su’wretler).

Kelip shig’iwi. Fosforitlar ximiyaliq (bioximiyaliq) h’a’m biogen jollar menen payda boliwi mu’mkin.

Qatlamli fosforitlerdin’ en’ iri ka’nleri kembriy (Qarataw, Qazaqstan), perm (Tik jarli tawlar, AQSh), joqari por h’a’m paleogen (Arqa Afrika, Arqa Amerika) jatqiziqlarinda bar.

Orta Aziyada, sonin’ ishinde O’zbekistanda da fosforit ka’nleri tabilg’an. Olar kembriyge shekemgi, paleozoy h’a’m mezokaynozoy jatqiziqlarinda ushiraydi. Bulardin’ arasinda por - paleogen jatqiziqlari menen baylanisli danali h’a’m danali - detritli tu’rleri a’h’imiyetke iye.

isletiliwi. Fosforitler basli agroximiyaliq ruda esaplanadi. Olardan superfosfat, ekilemshi superfosfat, ammofos, nitrofos h’a’m nitrofos kibi mineral to’ginler islep shig’iladi. O’zbekistanda eki superfosfat (Samarqand, Qoqand) h’a’m bir ammofos (Almaliq) zavodlari islep tur.

Metamorfikaliq jinislar

Jer qirtisinda jaylasqan taw jinislari waqit o’tiwi menen o’zinin’ ximiyaliq quramin o’sgertirmesten turip struktura h’a’m basqa qa’siyetlerin keskin o’sgertiriwi mu’mkin. Bunday o’zgerislerdin’ sebebi uzaq waqit dawaminda joqari basim h’a’m temperatura h’a’mde minerallasqan suwlar ta’siri. Metamorfizmge magmatikaliq jinislar da, sho’gindi jinislar da ushirawi mu’mkin. Metamorfizmnin’ aniq misali - pu’tin magmatikaliq jinislardin’ peridotitga, o’zinin’ quraminda jin’ishke talali mineral - asbestke iye bolg’an qatlamli jinislardin’ serpentinitke aylaniwin ko’rsetiw mu’mkin.

Metamorfizm degende termodinamikaliq sharayatlardin’ (birinshi gezekte temperatura h’a’m basim) ku’shli o’zgeriwin keltirip shig’ariwshi tu’rli endogen geologiyaliq protsessler ta’sirinde taw jinislardin’ o’zgeriwi h’a’m qayta o’zgeriwi tu’siniledi. Metamorfizmge barliq genezistegi - sho’gindi, magmatikaliq h’a’m metamorfikaliq taw jinislari ushirawi mu’mkin. Birlemshi taw jinislardin’ o’zgeris da’rejesi (metamorfizm da’rejesi) tu’rlishe - jinislardin’ qurami h’a’m ko’riniwi onsha sezilerli bo lmag’an h’aldan toliq o’zgeriwige shekem jetedi.

Metamorfikaliq taw jinislari Jer ju’zesinde de, Jer qirtisinin’ teren’liginde de ken’ tarqalg’an. Olar a’yyemgi kembriyge shekemgi qalqanlari maydanlarinda, o’zgeshe jastag’i burmali oblastlarinda h’a’mde platformali poyaslar fundamentinin’ du’zilisinde qatnasiwshi magmatikaliq jinislardin’ jaratilislari sipatinda rawajlang’an.

Metamorfikaliq jinislar qurami h’a’m strukturasi boyinsha ju’da’ da h’a’r qiyli bolip, olarda bir qatar qimbat bah’ali paydali qazilmalar: altin, uran, molibden, volfram, temir, qimbatbah’a h’a’m texnikaliq taslar, keramikaliq shiyki zatlar ushiraydi. Tu’rli gneysler, mramorlar, slanetsler a’jayip qurilis h’a’m bezew materiallari esaplanadi.

Metamorfikaliq jinislardin’ qa’siyetleri

Metamorfikaliq jinislardin’ magmatikaliq h’a’m sho’gindi jinislardan tiykarg’i parqi olardin’ mineral quraminda h’a’mde strukturaliq h’a’m teksturali qa’siyetlerinde.

Metamorfikaliq jinislar tek joqari temperatura h’a’m basim sharayatlarinda turaqli bolg’an minerallardan quralg’an boladi. Olarg’a magmatikaliq jinislardin’ ko’pshilik minerallari: kvarts, albit h’a’m basqa plagioklazlar, kaliyli dala shpatlari (mikroklin), slyudalar (muskovit h’a’m biotit), rogovaya obmanka, piroksen (avgit), magnetit, gematit h’a’mde sho’gindi jinislardin’ xarakterli minerallari (kaltsit) kiredi. Bunnan tisqari, metamorfikaliq jinislarda tek ulargagina ta’n bolg’an minerallar: serpentin, granat, grafit h’a’m basqalar boladi.