Yusup-axet dástaninda frazeologiyaliq birlikler kirisiw tiykarǵi bólim

YUSUP-AXET DÁSTANINDA FRAZEOLOGIYALIQ BIRLIKLER

KIRISIW

TIYKARǴI BÓLIM

I. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq dizbekler haqqında qısqasha túsinik;

II. Qaraqalpaq xalıq dástanlarınan biri “Yusup-Axmet” dástanında turaqlı sóz dizbekleri (frazeologiyalıq birlikler);

JUWMAQ

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR

KIRISIW

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler az u`yrenilgen, onın` teren` ilimiy izertlewler ju`rgiziw menen g`ana ashıp beriw, tu`sindiriw mu`mkin bolatug`ın ta`repleri og`ada ko`p. Onın` u`stine, ha`r qanday tildegi sıyaqlı qaraqalpaq tilinin` de frazeologiyalıq sisteması quramalı, qospalı belgiler, o`zgeshelikler jıyındısınan ibarat. Sonlıqtan, qaraqalpaq tilinin` frazeologiyasın u`yreniw boyınsha tayarlang`an jumısta biz bir neshe orınlarda usı tarawg`a qatnaslı ilimiy miynetlerden siltemelerdi keltiriwdi, juwmaqlardi, pikirlerdi basshılıqqa alıwdı maqul dep esapladıq.

Qaraqalpaq xalıq dástanı Yusup-Axmet dástanında kóp ǵana frazeologiyalıq birlikler keltirilgen

Til birliklerinin` arasında barlıq qospalılıg`ı, quramalılıg`ı menen frazeologizmler – qaraqalpaq tilinin` seslik, so`zlik, qurılıslıq, ma`nilik, tariyxıy o`zgesheliklerinin` ba`rin o`zinde ja`mlegen ko`rsetkishi bolıp esaplanadı. Olar so`ylewdi bezeydi, og`an ta`sirli, obrazlı, ko`rkem sıpat beredi. Qaraqalpaq tili tu`rkiy tiller arasında bay frazeologiyalıq fondı menen belgili. Qaraqalpaq tilinin` frazeologiyası pa`ni ja`miyette u`lken orın tutadı. Frazeologizmler barlıq ja`miyetlik qatnasıqlardın` tiykarın quraytug`ın Ta`biyattın` o`zinin` o`nimi esaplang`an Adamnın` minez-qulqın, tirishilik, ku`n-ko`ris usılların, ka`sibin, o`nerin, psixologiyasın, so`ylewin, u`rp-a`det, da`stu`rleri menen tu`rli qarımqatnasların, sezimlerin, a`detleri menen tu`siniklerin, tutası menen alg`anda, Onın` o`zin ha`r ta`repleme sıpatlap ko`rsetiwde tildegi u`lken ha`m og`ada a`hmiyetli qural bolıp esaplanadı. Usı xızmetti atqarıwda frazeologiyanın` tiykarg`ı ob`ekti esaplang`an frazeologizm ta`biyattın` o`zi menen qatnaslı, tıg`ız baylanıslı bolıp keledi.

Ta`biyattag`ı qubılıslar, jer, suw, hawa, o`simlikler, quslar, haywanatlar du`n`yası ha`m t.b. frazeologizmnin` jasalıwında negiz sıpatında da ko`rinedi. Adam iskerligi bar bolg`an orınlarda ha`r qıylı xızmetlerde frazeologizmler, birinshiden, ta`biyattın` o`zinen alıng`an (ekewi) ot penen suwday, suw menen hawaday za`ru`r, aydın`-ku`nnin` amanlıg`ında, aspandı eki eli a`keliw, pıshıq-tıshqan oynag`anday, qara jerdi qayra-qayra basıw, jerden piship alg`anday, balıq suwg`a kirgendey bolıw, birde biye, birde tu`ye, at-tu`ye qılıw, awzı menen qus salıw, tawdan piship alg`anday, taw qoparıp kelgendey ha`m t.b. sıyaqlı qubılıslardın` atamalar menen, ekinshiden, adamnın` o`zine qatnaslı aqılına eniw, ko`zi menen ko`riw, til biriktiriw, ana su`ti awzınan ketpegen, qara din`kesi qurıw ha`m t.b. sıyaqlı turaqlı so`z dizbekleri menen bildirilip, olar ortasındag`ı tiykarg`ı baylanıstı ko`rsetedi.